Η ιστορία της Νοσηλευτικής με λίγα λόγια

Εκτύπωση

ΚΟΥΡΚΟΥΤΑ ΛΑΜΠΡΙΝΗ¹, ΒΛΑΧΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ²

1. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης
2. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΑΤΕΙ Αθήνας ([email protected])

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η Ιατρική και η Νοσηλευτική άρχισαν ως μια προσπάθεια του ανθρώπου να ανακουφίσει τον πόνο και να φροντίσει τον ασθενή. Η Νοσηλευτική αρχικά εξέφραζε την επέκταση της φροντίδας της μάνας προς τα παιδιά, για να περιλάβει στη συνέχεια τη φροντίδα όχι μόνο του ασθενούς, του ηλικιωμένου, του αναπήρου, αλλά και την προαγωγή της υγείας.
Μέσα από τη μελέτη της ιστορίας της Νοσηλευτικής διαπιστώνεται η συνέχεια της διαχρονικής εξέλιξής της στο πέρασμα του χρόνου. Και για την καλύτερη μελέτη και κατανόησή της θα τη διακρίνουμε στις ακόλουθες ιστορικές περιόδους: προχριστιανική εποχή, χριστιανική, Βυζάντιο και Μεσαίωνα, Αναγέννηση μέχρι σήμερα.

Η ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Η Νοσηλευτική – όπως και η Ιατρική- αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα στους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου – Ασίας οι οποίοι πολεμούσαν συνεχώς, γεγονός που σημαίνει ότι θα είχαν έντονα προβλήματα περίθαλψης και φροντίδας. Άλλο γνώρισμά τους ήταν ότι οι θρησκευτικές αντιλήψεις τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της θεραπείας και της νοσηλείας.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (5ος π. Χ. αι.) οι Βαβυλώνιοι δεν είχαν ιατρούς. Για τους λαούς της Μεσοποταμίας γενικότερα, η αρρώστια ήταν τιμωρία από τους θεούς και η θεραπευτική ασκούνταν από τους ιερείς.
Οι Εβραίοι μέσα από τον Μωσαϊκό Κώδικα και τα Ιερά τους Βιβλία έδωσαν έμφαση στην προληπτική ιατρική και την υγιεινή.
Στην αρχαία Αίγυπτο η ιατρική ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη και ίσχυε η ειδικότητα κατά περιοχή. Στο Σάις υπήρχε γυναικεία Μαιευτική Σχολή. Ιατρική όμως πέρα από τους επαγγελματίες ιατρούς ασκούσαν και ιερείς ή μάγοι. Στον πάπυρο Smith περιγράφονται πολλές νοσηλευτικές πράξεις με λεπτομερείς οδηγίες για το διαιτολόγιο στον τέτανο, τον τρόπο που δίνεται η τροφή (άνοιγμα του στόματος με ξύλινο όργανο περιτυλιγμένο με λινό ύφασμα).
Στις Ινδίες η Ιατρική στην Ινδία ήταν έργο των ιερέων και των σοφών και έφθασε στο απόγειό της το 1000-800 π. Χ. Στο Μπεναρές είχε ιδρυθεί κέντρο ιατρικής εκπαίδευσης. Υπήρχαν νοσοκομεία και τη νοσηλεία των αρρώστων και η θεραπευτική ομάδα αποτελείτο από τον ιατρό, τον ασθενή, τα φάρμακα και το νοσηλεύοντα.
Στην αρχαία Ελλάδα η Ιατρική αρχίζει από τους μυθικούς χρόνους με θεό της Υγείας και της Ιατρικής τον Απόλλωνα Αργότερα, το 1300 π. Χ., έρχεται ο Ασκληπιός γιός του Απόλλωνα και απεικονίζεται πάντα με μια ράβδο και έναν όφη. Ο Όμηρος αναφέρει τους γιούς του Μαχάονα και Ποδαλείριο, οι οποίοι ακολούθησαν τα ελληνικά στρατεύματα στον πόλεμο της Τροίας. Ο Μαχάων ήταν χειρουργός, επιδέξιος να αφαιρεί τα βέλη από τους τραυματισμένους πολεμιστές. Τα θεραπευτικά μέσα που εφάρμοζε η Ιατρική του πολέμου δείχνουν ότι οι Έλληνες της περιόδου αυτής γνώριζαν ανατομία, μεθόδους θεραπείας και περιποίηση τραυμάτων. Η θεραπεία των ασθενών γινόταν στα Ασκληπιεία, που λειτουργούσαν ως Νοσοκομεία Φυσικοθεραπεύτρια της εποχής. Οι ιατροί των Ασκληπιείων καλούνταν Ασκληπιάδες και ίδρυσαν κέντρα ιατρικών σπουδών «σχολές» σε συνδυασμό με νοσοκομεία και άλλα συναφή ιδρύματα.
Η πλέον ονομαστή «σχολή» ήταν της «Κω», όπου γεννήθηκε ο Ιπποκράτης. Ο Ιπποκράτης έθεσε την ιατρική σε επιστημονικές βάσεις. Τόνισε την ανάγκη κλινικής παρακολούθησης και μελέτης του ασθενούς. Υπομονετικά παρατηρούσε τον άρρωστο με τις ώρες, μελετούσε και κατέγραφε τα συμπτώματα και τις αντιδράσεις του, αλλά και τα αποτελέσματα των θεραπειών που εφάρμοζε. Ο Ιπποκράτης καθόρισε επίσης, στον Όρκο του, τη συμπεριφορά των ιατρών και διατύπωσε τα ηθικό-δεοντολογικά σημεία που οι Ιπποκρατικοί ιατροί οφείλουν να τηρούν. Ο Ιπποκράτης δεν αναφέρει τη λέξη νοσοκόμος, περιγράφει όμως με λεπτομέρειες την τέχνη του «νοσηλεύειν».
Οι Ρωμαίοι φρόντιζαν ιδιαίτερα την υγεία των στρατιωτών και ίδρυσαν στρατιωτικά νοσοκομεία (Valetudinarium), που προορίζονταν για τους τραυματίες στρατιώτες. Οι Ρωμαίοι παρείχαν επίσης δωρεάν ιατρική περίθαλψη για τους πτωχούς της αυτοκρατορίας και διέθεταν μεγάλα ποσά για δημόσια έργα και για τη Δημόσια Υγιεινή. Είχαν επινοήσει το πλέον ολοκληρωμένο σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης.

Η ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Το κύριο γνώρισμα της «μετά Χριστό» περίθαλψης των αρρώστων ήταν η φιλανθρωπική αντίληψη αυτής, ως συνέπεια της αγάπης προς τον πάσχοντα συνάνθρωπο, σύμφωνα με την ηθική του Χριστιανισμού.
Οι γυναίκες επίσης, στο χριστιανισμό απέκτησαν υψηλή θέση και τους ανοίχτηκε ο δρόμος για το κοινωνικό έργο της νοσηλείας των ασθενών. Η νοσηλευτική φροντίδα επίσης, παρέχεται κατ’ οίκον και σε ιδρύματα μονών ή ιδιωτικά.

Η ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Το Βυζάντιο χαρακτηρίζεται για την παροχή φροντίδας στην ασθένεια, στα γηρατειά, την κύηση και τη βρεφοκομία, μέσα από ευαγή ιδρύματα όπως νοσοκομεία- ξενώνες, βρεφοκομεία, γηροκομεία , κ.α. Τα περισσότερα ήταν προσαρτημένα σε μονές, συντηρούνταν από εκκλησιαστικές επιχορηγήσεις και δέχονταν δωρεές αυτοκρατόρων και ιδιωτών σε χρήμα και ακίνητα. Διοικούνταν από ηγουμένους των μονών ή κληρικούς και αργότερα από πρόσωπα του δημόσιου βίου, κατά κανόνα επιφανών ανδρών της Βυζαντινής κοινωνίας. Αυτοί έφεραν τίτλους ανάλογα με τα Ιδρύματα που διηύθυναν όπως ξενοδόχος, ορφανοτρόφος, νοσοκόμος, κ.α.
Το νοσηλευτικό έργο εξάλλου, ασκούσαν:

1. Διακόνισσες: Η νοσηλεία που παρείχαν περιελάμβανε τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ασθενών και την ανακούφιση τους με λόγια παρηγοριάς και αγάπης. Οι επιφανέστερες διακόνισσες ήταν η Ολυμπιάδα, η Μακρίνα (αδελφή του Μ. Βασιλείου), η Θεοσέβεια (σύζυγος του Γρηγορίου Νύσσης), κ.α.
2. Νοσοκόμοι: Ήταν κλινικοί νοσηλευτές ή διοικητικοί διευθυντές των νοσοκομείων.
3. Παρανοσοκόμοι: Ήταν βοηθοί των νοσοκόμων.
4. Υπουργοί: Ήταν οι επαγγελματίες νοσηλευτές στα Βυζαντινά νοσοκομεία.
5. Εξκουβίτορες: Ήταν οι νυκτερινοί υπουργοί των βυζαντινών νοσοκομείων.
6. Φλεβοτόμοι: Έκαμαν αφαιμάξεις
7. Ξενοδόχοι: Ασκούσαν νοσηλευτικά καθήκοντα στα ξενοδοχεία.
8. Παραβολανείς ή Παραβαλανείς: Ήταν επιφορτισμένοι με τα λουτρά των αρρώστων. Υπήρχαν και οι πριβατάριοι, οι οποίοι ήταν διευθυντές ιδιωτικών λουτρών «βαλανείων»
9. Σκρίβωνες και Δεπουτάτοι: Ήταν οι τραυματιοφορείς του στρατού. Στη μάχη βρίσκονταν πίσω από το τάγμα, σε απόσταση 30 μέτρων. Έπαιρναν 1 χρυσό νόμισμα για κάθε τραυματία που κατάφερναν να μεταφέρουν από το πεδίο μάχης.
10. Μαίες: Έφεραν εις πέρας τον τοκετό και φρόντιζαν το νεογέννητο.

Η ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ
Κατά το Μεσαίωνα, τα νοσοκομεία ιδρύονταν από την Εκκλησία και η φροντίδα αρρώστων και φτωχών παρεχόταν από μοναχούς. Παράλληλα άρχισαν να δημιουργούνται πολλές θρησκευτικές ομάδες που ασχολούνταν με τη νοσηλεία, όπως: α) τα στρατιωτικά νοσηλευτικά τάγματα τα οποία δημιουργήθηκαν την εποχή των Σταυροφοριών, όπως το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου των Ιεροσολύμων. β) τα μοναχικά, όπως οι Φραγκισκανοί και Μινορίτισσες της Αγίας Κλάρας που ιδρύθηκε από τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης (1182-1226) και α­φιερώθηκε στη φροντίδα των λεπρών. και γ) τα λαϊκά, όπως το Τάγμα του Αγίου Πνεύματος (ιδρύθηκε στο τέλος του 12ου αιώνα στη Γαλλία και διηύθυνε 900 νοσοκομεία σε όλη την Ευρώπη).
Επίσης, από το 10ο αι. στο Σαλέρνο της Ιταλίας λειτουργούσε Ιατρική Σχολή. Τα Πανεπιστήμια άρχισαν να αναπτύσσονται κυρίως, το 12ο και 13ο αι. Το σπουδαιότερο ήταν της Μπολόνια.
Εξάλλου, ένα από τα γνωρίσματα του Μεσαίωνα ήταν η εμφάνιση πολλών επιδημιών που αποδεκάτισαν τους πληθυσμούς Γνωστή και ως «Μαύρος Θάνατος», η «επι­δημία πανώλης» που εμφανίστηκε στην Ευρώπη το 1337 και επεκτάθηκε μέχρι την Αγγλία το 1348, κατά την οποία πέθανε το 1/4 του πληθυσμού της Ευρώπης (25.000.000 άνθρωποι)!
Στα χρόνια του Μεσαίωνα τέλος, η ιατρική γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στους Άραβες, οι οποίοι εφάρμοζαν στα νοσοκομεία τους τις αρχές του Ιπποκράτη, εισάγοντας την κλινική διδασκαλία και το ιστορικό του αρρώστου. Εκτελούσαν δύσκολες χειρουργικές επεμβάσεις, εισήγαγαν τα ράμματα cut-gut, και ως αναισθητικό χρησιμοποιούσαν εισπνεόμενο χασίς.

Η ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ
Η Αναγέννηση( μετά το 1500 μ. Χ. ) χαρακτηρίζεται από πρόοδο στις επιστήμες και τις τέχνες, επηρεάζοντας την ιατρική και τη Νοσηλευτική.
Μια από τις σημαντικότερες οργανώσεις, η οποία δραστηριοποιείται και στη σύγχρονη εποχή, είναι οι Αδελφές του Ελέους υπό τον Βικέντιο Παύλο (St Vincent De Paul 1576-1660). Δραστηριοποιήθηκαν στη Γαλλία στην οποία την εποχή εκείνη επικρατούσαν πόλεμοι, πολιτικές αναταραχές, φτώχεια και αρρώστιες.
Ουσιαστικές όμως πρόοδοι στην ιατρική σημειώθηκαν το 19ο αιώνα, όπως:

• Η ανακάλυψη του μικροσκοπίου
• Η χρήση των αναισθητικών στις χειρουργικές επεμβάσεις
• Η εξαφάνιση των πανδημιών και η μείωση των επιδημιών
• Ο περιορισμός των λοιμώξεων

Η «βιομηχανική» επανάσταση του 19ου αι. κατ’ αρχάς ωφέλησε την Ιατρική με την επινόηση και χρήση νέων «διαγνωστικών» και «θεραπευτικών» οργάνων όπως το «στηθοσκόπιο» του Laennec (1781-1826) .
Παράλληλα αναζωπυρώθηκε στην Προτεσταντική Εκκλησία το έργο παροχής φροντίδας και νοσηλείας στους έχοντες ανάγκη. Κορυφαία όλων ήταν η συμβολή του πάστορα Θεοδώρου Φλίντερ (1800 -1864) στη Γερμανία το 18ου αιώνα, ο οποίος ίδρυσε την πρώτη Σχολή Διακονισσών – Νοσηλευτικής στο Κάϊζερσβερθ (1825).
Η προσωπικότητα όμως που επηρέασε τη Νοσηλευτική και την ανέδειξε σε επιστήμη, ικανή να ανταποκρίνεται στις υγειονομικές ανάγκες της κοινωνίας ήταν της Αγγλίδας Φλώρενς Ναϊτινγκέιλ (1820-1910). Αντιμετώπισε με επιτυχία τις ανάγκες των Άγγλων στρατιωτών στον Κριμαϊκό πόλεμο (1854) μειώνοντας τη θνησιμότητα από 42% σε 2%! Συχνά επισκεπτόταν τους τραυματίες και ασθενείς και τη νύχτα, κρατώντας μια λάμπα. Γι’ αυτό οι τραυματίες την αποκαλούσαν η «κυρία με τη λάμπα».
Στην Αγγλία επέστρεψε το Σεπτέμβριο του 1856 και χρησιμοποίησε το χρηματικό ποσό – δωρεά – που της δόθηκε για την ίδρυση Σχολής Αδελφών Νοσοκόμων στο Νοσοκομείο του Αγίου Θωμά του Λονδίνου(1860). Αυτός είναι και ο λόγος που την φέρει πρωτοπόρο και γιορτάζεται κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο η 12 Μαΐου (ημέρα της γέννησης της) ως η ημέρα της νοσηλεύτριας.

To 1898 ιδρύθηκε το Διεθνές Συμβούλιο Νοσηλευτών (I.C.Ν.) μετά από προσπάθειες της Mrs. Fenwick. Είναι διεθνές συντεχνιακό κίνημα και κατάφερε στα χρόνια που ακολούθησαν να συντονίσει τα συμφέροντα, τους σκοπούς και τα ιδανικά των Νοσηλευτριών όλου του κόσμου, με τακτικές επικοινωνίες, συνέδρια, εκδόσεις, εισηγήσεις σε διεθνείς οργανισμούς κλπ.
Στις ΗΠΑ επίσης, από το 1873 έγινε νοσηλευτική μεταρρύθμιση και εφαρμογή του συστήματος Σχολή – Οίκος της Fl. Nightingale στο Νοσοκομείο Belle Vue της Ν. Υόρκης, από την Bowden που φέρεται σαν ιδρύτρια της πρώτης λαϊκής Σχολής Νοσηλείας στην Αμερική. Το 1911 έγινε ο «Σύνδεσμος Αμερικανίδων Νοσηλευτριών». Ενώ από το 1924 εφαρμόζεται 5ετή πανεπιστημιακή νοσηλευτική εκπαίδευση.

Ίδρυση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού (Δ.Ε.Σ.)
Ο Ερυθρός Σταυρός (Ε.Σ.) είναι δημιούργημα του μεγάλου ανθρωπιστή Henry Dunant( 1828 -1908). Έγινε αυτόπτης μάρτυρας των χιλιάδων τραυματιών στα πεδία των μαχών του Σολφερίνο (1859) και συνεργάστηκε με τις στρατιωτικές αρχές στην οργάνωση πρόχειρων συνεργείων περίθαλψης.
Ακολούθησε η διεθνής αναγνώριση της κίνησης του Dunant και στις 22 Αυγούστου 1864 υπογράφηκε η Σύμβαση της Γενεύης και ιδρύθηκε ο Ερυθρός Σταυρός. Η ονομασία, η σημαία και τα χρώματα του Ερυθρού Σταυρού προέρχονται από το σήμα της πόλης της Γενεύης με ανατροφή των χρωμάτων του και καθορίστηκε ως σημαία του Συλλόγου ισοσκελής ερυθρός σταυρός σε λευκό ορθογώνιο πλαίσιο.
Με τον τερματισμό του Β΄ παγκοσμίου πολέμου το 1945 καθορίστηκαν οι βασικές αρχές του Δ.Ε.Σ. σύμφωνα με τις συμβάσεις του:

• Σύμβαση της Γενεύης για τους τραυματίες και ασθενείς στρατευμάτων σε εκστρατεία.
• Σύμβαση της Γενεύης για τους τραυματίες, ασθενείς και ναυαγούς των κατά θάλασσαν στρατευμάτων.
• Σύμβαση της Γενεύης για τους αιχμαλώτους πολέμου.
• Σύμβαση της Γενεύης για τους άμαχους πληθυσμούς σε καιρό πολέμου

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ
Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης (1453) οι σοφοί του Βυζαντίου έφυγαν στη Δύση. Στον Ελλαδικό χώρο κυριάρχησαν πρακτικοί και εμπειρικοί ιατροί Έλληνες και ξένοι.
Συνεχίστηκε επίσης, η παροχή νοσηλευτικής φροντίδας μέσα από διάφορα ιδρύματα εκκλησιαστικής και ιδιωτικής πρωτοβουλίας, σε όλη τη χώρα, όπως της μοναχής Φιλοθέης Μπενιζέλου (1522-1589), η οποία κακοποιήθηκε μέχρι θανάτου (19-02-1589). Αλλά και στα Ενετοκρατούμενα νησιά λειτούργησαν ιδρύματα προνοιακού – νοσηλευτικού τύπου, όπως στη Ρόδο με το τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου.
Κατά την Επανάσταση του 1821 οι αγωνιστές έβρισκαν νοσηλεία στα Μοναστήρια όπως στη Σαλαμίνα, ή σε νοσηλευτήρια όπως στο Μεσολόγγι που ιδρύθηκαν για τις ανάγκες αυτών. Γυναίκες επίσης, παρείχαν νοσηλεία στους τραυματίες και τους άρρωστους αγωνιστές όπως οι Σουλιώτισσες, η Αλτάνα Ιγγλέζου στο Μεσολόγγι, η Στρακέλαινα στην Αθήνα, η Μαντώ Μαυρογένους, κ. α.
Η Ελλάδα ως γνωστόν αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο κράτος με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (10/22- 3- 1829). Από τις προτεραιότητες της νέας ηγεσίας του τόπου ήταν η παροχή υπηρεσιών υγείας στον δεινοπαθούντα λαό.
Το 1837 ιδρύθηκε η Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το πρώτο Νοσοκομείο ήταν το Στρατιωτικό Νοσοκομείο «Μακρυγιάννη»(1836) και το πολιτικό Νοσοκομείο «Ελπίς» (1836). Η Βασίλισσα Όλγα ίδρυσε την πρώτη Σχολή Διπλωματούχων Αδελφών Νοσοκόμων του θεραπευτηρίου «ο Ευαγγελισμός»(1875). Και το 1884 ίδρυσε το θεραπευτήριο «ο Ευαγγελισμός», σκοπός του οποίου ήταν η μόρφωση γυναικών νοσοκόμων! Η φοίτηση αρχικά ήταν διετής και το 1930 έγινε τριετής. Οι απόφοιτες της Σχολής εργάστηκαν σκληρά και με ηρωισμό, μαζί με τις εθελόντριες του Ερυθρού Σταυρού στους Βαλκανικούς πολέμους(1912- 1913), στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο(1914- 1918), στη Μικρασιατική καταστροφή(1922) και στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο (1940- 1944), όπως επίσης και στις επιδημίες γρίπης (1918) και δάγκειου πυρετού(1928).
Το 1923 ιδρύεται ο «Σύνδεσμος Ελληνίδων Νοσοκόμων» σκοπός του οποίου ήταν: 1) η πρόοδος της Νοσηλείας, 2) η αμοιβαία βοήθεια των μελών αυτού και 3) η προαγωγή των συμφερόντων του επαγγέλματος της νοσηλείας. Το 1929 ο Σύνδεσμος γίνεται δεκτός στο Διεθνές Συμβούλιο Νοσηλευτών.
Το 1924 ιδρύθηκε η Σχολή Νοσοκόμων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού με τριετές πρόγραμμα εκπαίδευσης. Και το 1948ιδρύθηκε το τμήμα Νοσοκόμων στο υπουργείο Υγείας, με αρμοδιότητες την εκπαίδευση των νοσηλευτών, την άσκηση του νοσηλευτικού επαγγέλματος και την τήρηση του μητρώου νοσηλευτών.
Παράλληλα ιδρύονται πολλές Ανώτερες Νοσηλευτικές Σχολές στα νοσοκομεία και απαιτείται απολυτήριο εξατάξιου Γυμνασίου για την εισαγωγή σε αυτές, οι οποίες ανήκουν στο Υπουργείο Υγείας &Πρόνοιας.
Επίσης, από το 1973 λειτούργησαν και πέντε Σχολές στα αντίστοιχα ΚΑΤΕΕ του Υπουργείου Παιδείας, τα οποία το 1985 μετονομάστηκαν σε Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Το 1979 τέλος, ιδρύεται το Τμήμα Νοσηλευτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το 1985 καθιερώνονται οι βασικές ειδικότητες των Νοσηλευτών: Παθολογική, Χειρουργική, Ψυχιατρική, Παιδιατρική.
Σήμερα, η Νοσηλευτική εκπαίδευση παρέχεται από την Β/θμια και Γ/θμια Τεχνολογική και Πανεπιστημιακή εκπαίδευση, επιβεβαιώνοντας την αρχή ότι η Νοσηλευτική είναι επιστήμη και τέχνη και πρέπει να «σπουδάζεται» και να μην είναι προϊόν εμπειρίας και μόνο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο δρόμος από την πρωτόγονη εποχή, που η Νοσηλευτική ασκούνταν από μάγισσες μέχρι σήμερα, που διδάσκεται και στην Ελλάδα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, συμβάλει στην επαγγελματική αυτονομία και στην ικανοποίηση των νοσηλευτών για περισσότερη προσφορά στην Κοινωνία, με στόχο την προαγωγή του αγαθού της υγείας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ανδρεά Σ.(1984) Σημειώσεις Ιστορίας Νοσηλευτικής. Ανωτέρα Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων Θερ. «Ευαγγελισμός». Αθήνα.
2. Γεωργίου Ι.(1972). Μαγεία- Ιατρική. Παρισιάνος, Αθήναι
3. Ζηρογιάννης Π Ν. (1994) Η Διαχρονική Εξέλιξη Ιατρικής και Νοσηλευτικής.
Τόμος Πρακτικών 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Νοσηλευτών Νεφρολογίας, Κέρκυρα
4. Κούζη Α Π.(1929) Ιστορία της ιατρικής. Πυρσός. Αθήναι.
5. Κουκουλέ Φ.(1948) Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός. Τόμος: Δ΄. Εκδόσεις Παπαζήση.
Αθήναι.
6. Κουκουλέ Φ.(1956- 1957) Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός. Τόμος:VI, Αθήναι.
7. Κουρκούτα Λ Ι.( 1993) Η Νοσηλευτική στο Βυζάντιο. Διδακτορική Διατριβή.
Τμήμα Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα.
8. Κουρκούτα Λ, Λανάρα Β. (1996) Νοσηλευτική και Νοσηλευτές στο Βυζάντιο.
Ακτίνες, 568 : 54-57.
9. Κουρκούτα Λ. (1998) Αντιφών ο Αθηναίος, ψυχοθεραπευτής του 5ου π. Χ. αι.
Νοσοκομειακά Χρονικά, 60(3): 222-226.
10. Κουρκούτα Λ.( 2010) Ιστορία της Νοσηλευτικής. Π. Χ. Πασχαλίδης, Αθήνα.
11. Λανάρα ΒΑ.(1978) Τα εκατό χρόνια της Σχολής Αδελφών Νοσοκόμων
του «Ευαγγελισμού» 1875- 1975. Εθνικό Τυπογραφείο. Αθήνα.
12. Λασκαράτος ΙΓ.(2004) Ιστορία της Ιατρικής. Τόμοι Ι, ΙΙ. Ιατρικές Εκδόσεις
ΠΧ. Πασχαλίδης. Αθήνα.
13. Μαρκέτος Σ.(1996) Ιστορία της Ιατρικής. Εκδόσεις Ζήτα. Αθήνα
14. Παπαμικρούλη Σ.(1993) Η οδύσσεια της Νοσηλευτικής και η αναζήτηση της Ιθάκης.
Νοσηλευτική,3: 125-133.
15. Ρηγάτος ΑΓ.(2006) Ιστορία της Νοσηλευτικής. Βήτα. Αθήνα.