Δρ Μαίρη Μαρούλη – Ζηλεμένου, Καθηγήτρια Συγκριτικής πολιτικής Πρόεδρος Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών «Ιωάννης Καποδίστριας» [email protected]
Ο άνθρωπος παρατηρώντας τη φύση και κάνοντας χρήση των πόρων της, αναζήτησε σ’ αυτήν, την ανακούφιση και τη θεραπεία για τους σωματικούς του πόνους. Από πολύ νωρίς με την εμπειρία του κατάλαβε την ιδιαίτερη σημασία που έχει το νερό, ως φυσικός πόρος. Οι αρχέγονοι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν το νερό από ένστικτο, προκειμένου να πλύνουν και να απαλύνουν τους πόνους από τις πληγές τους.
Με το νερό συνέδεσε ο άνθρωπος την ιδέα της ζωής, ενώ με την ξηρασία το θάνατο και την πνευματική αδράνεια. Το προσωποποίησε, έχτισε ναούς αφιερωμένους σε αυτό και προσέφερε θυσίες στο όνομά του.
Αν κάνουμε ένα ταξίδι στις αρχές του πολιτισμού δεν μπορούμε να μη συγκινηθούμε από τους υπέροχους μύθους που επινόησε ο άνθρωπος, άλλοτε για να ερμηνεύσει κι άλλοτε για να εξευμενίσει τη φύση. Οι μύθοι φανερώνουν αντιλήψεις και αναλύουν νοοτροπίες, στάσεις και συμπεριφορές αποτυπώνουν κοινωνικά φαινόμενα, αποκαλύπτουν ήθη κι έθιμα και αναδεικνύουν την υδρολατρεία στην αρχαία ελληνική κοινωνία.
Το νερό άλλοτε εξυμνείται ως θεότητα κι άλλοτε θεωρείται πηγή ζωής κι ενέργειας που χαρίζει δύναμη, ίαση, υγεία κι ευεξία.
Η σημασία του νερού
Η σημασία του νερού στη ζωή των αρχαίων, συνόδευε όλες τις εκδηλώσεις του ανθρωπίνου βίου. Αναφορές σε λουτρά και στην καθαρτήριο δύναμη του νερού μας παραδίδονται από τα χρόνια του Ομήρου. Κάθε θρησκευτική τελετή, δέηση, μύηση, κάθαρση νεκρού, προϋποθέτει νίψη ή λούση με νερό. Ο καθαρμός με νερό είναι επιβεβλημένος σε όλες τις σημαντικές στιγμές της ανθρώπινης ζωής: στη γέννηση, το γάμο, το θάνατο.
Στον ελληνικό πολιτισμό τα λουτρά επιτελούν σπουδαίες λειτουργίες, αν και οι πηγές τους παραμένουν σε κατάσταση ποιητικών και φανταστικών επινοήσεων.
Οι αρχαίοι Έλληνες καλλιτέχνες δημιούργησαν την περίφημη λουτροφόρο. Ήταν ένα αγγείο, που είχε τη μορφή αμφορέα με δυο λαβές και χρησιμοποιούνταν ως γαμήλιο δώρο. Ήταν πήλινο και στολίζονταν με παραστάσεις από την τελετή τού γάμου και του λουτρού, που γινόταν την παραμονή τού γάμου και ονομαζόταν λουτροφορία.
Ένας νεαρός ή μια κοπέλα από τους συγγενείς των μελλόνυμφων πήγαινε κι έπαιρνε νερό με μια λουτροφόρο από την πηγή της πόλης και το έφερνε για το λουτρό. Ύστερα από αυτή την τελετή, η λουτροφόρος προσφερόταν ως δώρο στη νύφη. Λουτροφόροι διαφόρων ειδών υπάρχουν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.
Στα Ομηρικά έπη βρίσκουμε μαρτυρίες για ψυχρά και για θερμά λουτρά, τα οποία φαίνεται να ήταν συνήθεια τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών. Ο Όμηρος αναφέρει ότι ο Έκτορας φοβάται να κάνει σπονδή στο Δία «με τα χέρια άνιφτα». Σε ένα περιστατικό από την Ιλιάδα, ο Οδυσσέας και ο Διομήδης στην επιστροφή τους από νυχτερινή επιδρομή, μπήκαν στη θάλασσα για να απαλλαγούν από τον ιδρώτα και έλουσαν το λαιμό και τους μηρούς τους. Στη συνέχεια μπήκαν στα θερμά λουτρά για να λουστούν.
Ιαματικά νερά
Όταν πάει κανείς στην Κόρινθο, θα δει ότι η πόλη διαθέτει δύο λιμάνια: το ένα, το Λέχαιο, στον Κορινθιακό κόλπο, στραμμένο προς τους θαλάσσιους δρόμους της Δύσης, και το άλλο, οι Κεγχρεές, στον Σαρωνικό κόλπο. Πολύ κοντά σ’ αυτό το δεύτερο λιμάνι, το ανοιχτό προς την Ανατολή, περνάει ο δρόμος για το γραφικό καταφύγιο, που ο Παυσανίας αποκαλεί «Τα Λουτρά της Ωραίας Ελένης». Σ’ έναν λόφο κατάφυτο από πεύκα, πολύ κοντά στις ακτές, βρίσκεται μια πηγή απ’ όπου αναβλύζει θερμό νερό με ιαματικές ιδιότητες, που ήδη από την αρχαιότητα διοχετευόταν σε δεξαμενές σκαμμένες στους βράχους πριν χυθεί στη θάλασσα.
Η σημασία των ιαματικών νερών, που ανάβρυζαν (και αναβρύζουν ακόμη) από τις πηγές, φαίνεται από τον μύθο της περίφημης πηγής που βρισκόταν κοντά στην αρχαία αγορά της Κορίνθου. Αναφέρεται ως «Γλαύκης Πηγή» και ονομάστηκε έτσι επειδή, κατά την παράδοση, ρίχτηκε στα νερά της η Γλαύκη για να γιατρευτεί από το δηλητήριο που είχε ρίξει στο χιτώνα της η Μήδεια.
Η Γλαύκη, γνωστή ως «Κρέουσα», όμορφη και πολύ νεότερη από τη Μήδεια, ήταν κόρη του βασιλιά της Κορίνθου Κρέοντα, που παντρεύτηκε τον Ιάσονα, όταν αυτός εγκατέλειψε τη Μήδεια. Για να την εκδικηθεί, η Μήδεια έστειλε στη νεαρή νύμφη, ως γαμήλιο δώρο, έναν νυφικό χιτώνα ποτισμένο με μαγικά δηλητήρια. Μόλις η Γλαύκη το φόρεσε, πετάχτηκε από μέσα της «λάβρον πυρ», που την κατέκαψε και μαζί και τον πατέρα της που έτρεξε να τη βοηθήσει.
Ιαματικές πηγές
Πολλές από τις ιαματικές πηγές που είναι γνωστές μέχρι σήμερα συνδέθηκαν με συγκεκριμένες θεότητες κατά την αρχαιότητα. Η θεά Άρτεμις, προστάτιδα της φύσης και του νερού λατρευόταν στη Θερμή Λέσβου και στην Κασταλία πηγή, κοντά στο μαντείο των Δελφών. Στην πηγή των Θερμοπυλών όπως μας ενημερώνει ο Παυσανίας συνήθιζε να λούζεται ο Ηρακλής και να ανακτά τις 3 δυνάμεις του μετά από κάθε άθλο: «Θερμοπύλαι κληθῆναι ἐπεί ἐκεῖ ἡ Ἀθηνά θερμά λουτρά τῷ Ἡρακλεῖ ἐποίησε.» Οι νύμφες, κόρες του Δία, ήταν προστάτιδες των νερών και ονομαζόταν Ναϊάδες και Υδριάδες. Κατοικούσαν στα γλυκά νερά και διέθεταν μαγικές και μαντικές ικανότητες. Η θεά της νεότητας Ήβη λουζόταν σύμφωνα με τον μύθο στα ιαματικά νερά των Πατρών για να διατηρήσει της νεότητάς της, ενώ η πηγή της Υπάτης ήταν αφιερωμένη στη θεά Αφροδίτη.
Αρχαία Ελλάδα
Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν λουτρά που χρησιμοποιούνταν για καθαριότητα και τόνωση και λουτρά για θεραπευτικούς σκοπούς. Ο σπαρτιατικός, πειθαρχημένος τρόπος ζωής, επέβαλε στους Λακεδαίμονες να λούζονται στα ψυχρά νερά του ποταμού Ευρώτα για σκληραγώγηση. Αντίθετα οι Αθηναίοι, έκαναν χρήση θερμών και ψυχρών λουτρών, τα οποία και θεωρούσαν παράγοντα υγείας και πολιτισμού. Οι Μακεδόνες πάλι προτιμούσαν τα ψυχρά λουτρά, καθώς πίστευαν πως τα θερμά προκαλούσαν μαλθακότητα. Ο Μέγας Αλέξανδρος, όταν βρέθηκε μπροστά στο πολυτελέστατο λουτρό του Δαρείου διερωτήθηκε: «δύναται τις διοικῆσαι ἄνδρας ἐν μέσω τοιαύτης μαλθακότητος;»
Τα λουτρά στην αρχαία Ελλάδα ήταν συνδεδεμένα με τις αντιλήψεις, τα ήθη, τα έθιμα, και τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής.
Τον 5ο αιώνα π.Χ. αρχίζουν να εμφανίζονται, οι πρώτες κτιριακές εγκαταστάσεις τα Γυμνάσια όπως λεγόντουσαν, κοντά σε παραποτάμιες ή παραθαλάσσιες περιοχές αρχικά, για να μπορούν εύκολα οι αθλητές να παίρνουν τα λουτρό τους μετά την εκγύμναση. Απαραίτητο στην αρχή ήταν ένα λουτρό εφίδρωσης και στη συνέχεια ένα γερό τρίψιμο με ξύστρες καθάριζαν την επιδερμίδα τους.
Η διαδικασία του λουτρού στους αρχαίους χρόνους ονομάζονταν «βαλανεία». Το «βαλανείον», προέρχεται από την ρίζα του «βαλανεύω» και η λέξη «βαλανευτική» περιγράφει την τέχνη του μπάνιου.
Στην κλασική Ελλάδα από τον 5ο π.Χ. αιώνα τα «βαλανεία» αναφέρονται είτε ώς ιδιωτικά λουτρά είτε, ως δημόσια για όλους τους κατοίκους των πόλεων, αναπτύχθηκαν στα αστικά κέντρα κ αι εκτός του χώρου των Γυμνασίων στα ιερά του ελληνικού κόσμου. Ο Ιπποκράτης, ο οποίος θεωρείται πατέρας της λουτροθεραπείας, αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο για την διαδικασία της στο έργο του «Περί αέρων, τόπων και υδάτων».
Τα ιαματικά νερά πηγάζουν μέσα από πετρώματα και κατά τη διαδρομή τους μέχρι την επιφάνεια της Γης, αποκτούν τα μεταλλικά συστατικά τους στα οποία οφείλεται και η θεραπευτική τους επίδραση. Οι θεραπευτικές ιδιότητες των νερών αυτών ήταν γνωστές από τα ιστορικά χρόνια. Ο Ηρόδοτος φέρεται να είναι ο πρώτος που παρατήρησε την θεραπευτική τους επίδραση (484-410π.Χ.) Περιέγραψε ορισμένες ιαματικές πηγές συνιστώντας μάλιστα η λουτροθεραπεία να γίνεται σε ορισμένες εποχές του χρόνου και για 21 συνεχείς ημέρες . Ο Ιπποκράτης ο Κώος (460-375π.Χ.) θεμελιωτής της ιατρικής επιστήμης και πατέρας της υδροθεραπείας, πρώτος κατηγοριοποίησε τις πηγές και 4 κατέγραψε τις ασθένειες στις οποίες τα ιαματικά νερά είχαν ευεργετική επίδραση. Ο ίδιος ταξινόμησε τα νερά σε τρεις κατηγορίες: νερό πόσιμο, νερό αλμυρό και νερό θαλασσινό (ύδωρ ποτόν, αλμυρόν, θάλασσα). Με τον όρο «νερό αλμυρό» εννοούσε τα ιαματικά νερά.
Το σύνολο του έργου του Ιπποκράτη για τα νερά και το κλίμα, αποτελεί αναμφισβήτητα την πρώτη κλινική υδροθεραπεία, την οποία κληροδότησε στις μεταγενέστερες γενιές. Οι αντιλήψεις του για το κλίμα και τις θεραπευτικές ιδιότητες των νερών και των λουτρών θα αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα συγκροτηθεί η επιστήμη της κλιματοθεραπείας και της υδροθεραπείας.
Τα Ασκληπιεία
Τον 6ο και 5ο π.Χ. αιώνα, την προ-Ιπποκράτη περίοδο, η ιατρική τέχνη ασκείτο στα Ασκληπιεία τα οποία λειτουργούσαν ως χώροι λατρείας, αλλά ταυτόχρονα και ως θεραπευτικά κέντρα.
Η επιλογή της θέσης ενός Ασκληπιείου ήταν μεγάλης σημασίας. Ήταν κτισμένα σε σημεία στα οποία εξέταζαν τη σύσταση του εδάφους, το υψόμετρο, την πανίδα και χλωρίδα της περιοχής, τα νερά και διάφορα άλλα γεωλογικά στοιχεία. Καταπράσινα τοπία, ειδυλλιακή θέα και φυσικά τρεχούμενα νερά ή ιαματικές πηγές, αποτελούσαν κομβικά ενεργειακά σημεία για να δημιουργηθεί και να λειτουργήσει ένα Ασκληπιείο.
Υπήρχαν Ασκληπιεία που εξελίχθηκαν σε μεγάλα κτιριακά συμπλέγματα, τα οποία εκτός από τον βασικό χώρο του θεραπευτηρίου και του ιερού, περιλάμβαναν χώρους ψυχαγωγίας όπως γυμναστήρια, λουτρά και θέατρα( πχ. το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου).
Σχεδόν όλες οι αρχαίες ελληνικές πόλεις είχαν το δικό τους Ασκληπιείο. Υπολογίζεται ότι τα Ασκληπιεία στην αρχαία Ελλάδα ξεπερνούσαν τα 320 ενώ σύμφωνα με κάποιες άλλες πηγές ξεπερνούσαν τα 500.
Στο Ασκληπιείο της αρχαίας Γόρτυνος χρησιμοποιούντο ιαματικά λουτρά με τεχνολογία κίνησης θερμού αέρα.
Η Θυρέα, (σημερινό Άστρος) αποτέλεσε την ιδανική τοποθεσία να δημιουργηθεί ένα Ασκληπιείο αφού ήταν κοντά στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου και κοντά σε άφθονα πηγαία νερά . Δημιουργήθηκε έτσι το ιερό του Ασκληπιάδη Πολεμοκράτη, για το οποίο κάνει λόγο ο Παυσανίας. Δίπλα από το ιερό, υπήρχαν ιαματικά λουτρά και εκεί χτίστηκε μετέπειτα η έπαυλη του Ηρώδου Αττικού, Ρωμαίου ρήτορα, φιλόσοφου και πολιτικού.
Στα Ασκληπιεία η θεραπευτική αγωγή εφαρμοζόταν σε τρία επίπεδα:
- γενική για όλους τους επισκέπτες,
- η προπαρασκευαστική για τη θεραπεία του ασθενούς και
- η ειδική για κάθε ασθένεια.
Τα σημαντικότερα Ασκληπιεία στον ελλαδικό χώρο ήταν της Τρίκκης (γενέτειρας του Ασκληπιού),της Επιδαύρου και της Κω. Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου 5 θεωρείται το κατ’ εξοχήν ιερό της υδρολατρείας και της υδροθεραπείας. Διέθετε λουτήρες για την υδροθεραπεία και κρήνες με άφθονο νερό.
Σημαντικό επίσης ήταν το Ασκληπιείο της Περγάμου, πατρίδας του Γαληνού.
Ρωμαϊκή Περίοδος
Η αγάπη των Ελλήνων για τα λουτρά κληροδοτήθηκε και αναπτύχθηκε και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι Ρωμαίοι υπήρξαν πραγματικοί λάτρες των λουτρών, το λούσιμο γι’ αυτούς ήταν κοινωνική υποχρέωση και οι μη λουόμενοι τιμωρούνταν. Ξακουστά ήταν τα δημόσια λουτρά τους που καλούνταν θέρμες, και τα οποία χρησίμευαν τόσο στην προσωπική υγιεινή όσο και για κοινωνικές συναθροίσεις. Τα ρωμαϊκά λουτρά, ήταν τεράστια και πολυτελή και λειτουργούσαν εκτός των άλλων ως χώροι επικοινωνίας και διασκέδασης.
Στον υδροθεραπευτικό τομέα γνωρίζουμε ότι πολλοί έλληνες γιατροί ασχολήθηκαν στη Ρώμη με τα θερμά λουτρά. Ένας από αυτούς ήταν κι ο Έλληνας φιλόσοφος και γιατρός Γαληνός, ο οποίος αποδίδει στο νερό μεγάλη σημασία όπως φαίνεται και στο σύγγραμμα του «Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκων» όπου γράφει:
« ἔστω δὴ πρῶτον ἡμῖν ὕδωρ εἰς σκέψιν προβεβλημένον, ὅτι καί κοινότατον ἅπασιν ἀνθρώποις ἐστίν, ὑγιαίνουσίν τε καί νοσούσι, καί ἀναγκαιότατον τήν ζωήν.»
Σήμερα στον ελληνικό χώρο σώζονται ρωμαϊκά λουτρά στους Φιλίππους Καβάλας, στην αρχαία Ολυμπία, στη Μυτιλήνη κ.ά.
Βυζαντινή Περίοδος
Τα λουτρά αποτελούσαν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αστικής ζωής κατά τη βυζαντινή περίοδο. Εκτός από την κύρια λειτουργία τους ως χώροι καθαρισμού του σώματος, τα λουτρά ήταν επίσης κέντρα κοινωνικής ζωής, αλλά και τόποι συνάντησης και ψυχαγωγίας, όπου οι Βυζαντινοί περνούσαν ένα μεγάλο μέρος της ημέρας τους. Εκεί, οι κάτοικοι των πόλεων, και ιδιαίτερα οι γυναίκες που δεν είχαν πολλές ευκαιρίες για δημόσιες εμφανίσεις, είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν το μπάνιο τους, να συναντήσουν φίλους και να ενημερωθούν για ποικίλα ζητήματα. Λειτουργούσαν όλες τις ημέρες της εβδομάδας και τα επισκέπτονταν άνθρωποι κάθε φύλου, ηλικίας και κοινωνικής τάξης.
Η χρήση των ιαματικών λουτρών περιορίστηκε από τον 7ο αιώνα μ.Χ. εξαιτίας της μείωσης του πληθυσμού, της έλλειψης νερού και του υψηλού κόστους συντήρησής τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη βυζαντινή περίοδο, και παρά τις αντιρρήσεις ορισμένων πατέρων της εκκλησίας, η χρήση των λουτρών και της υδροθεραπείας είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο. Η χρήση τους ωστόσο έπαψε με το πέρας της βυζαντινής περιόδου και η λουτροθεραπεία περιορίστηκε στα κοινά λουτρά του ισλαμικού κόσμου.
Επίλογος
Οι θερμές πηγές και τα ιαματικά λουτρά χρησιμοποιούνται εδώ και χιλιάδες χρόνια για θεραπευτικούς σκοπούς. Η χώρα μας διαθέτει πάνω από 700 θερμές πηγές , αλλά πολύ λίγες από αυτές έχουν ήδη αξιοποιηθεί, ωστόσο, και καθώς οι ευεργετικές τους ιδιότητες γίνονται όλο και πιο γνωστές, οι οργανωμένοι χώροι ιαματικών λουτρών αυξάνονται σταδιακά και στην Ελλάδα υπάρχουν εξαιρετικές επιλογές με υψηλή ποιότητα και ασφαλείς υποδομές και αποτελούν μια σπουδαία ευκαιρία για εναλλακτικό τουρισμό.
Το μυστικό για τις ευεργετικές ιδιότητες βρίσκεται στο ίδιο το νερό και στη φύση. Το νερό που αναδύεται από τις πηγές βρίσκεται στο υπέδαφος, απ’ όπου σε όλο το ταξίδι του έχει συμπαρασύρει πετρώματα κι άλλα συστατικά της φύσης. Αυτή η διαδικασία εμπλουτίζει το νερό με διάφορα μεταλλικά στοιχεία, όπως ασβέστιο, μαγνήσιο, σίδηρο, ψευδάργυρο, θειικό οξύ, ιώδιο, και άλλα και σε συνδυασμό με την υψηλή θερμοκρασία του προσφέρει στο σώμα μας εκπληκτικά θεραπευτικά (και όχι μόνο) οφέλη.
