Γκέλυ Κανέλλου
Κοινωνιολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια.
[email protected]
Εαυτός και ρόλος δυο λέξεις που ηχούν διαφορετικές. Πόσο διαφορετικές είναι και πόσο η μια είναι συνάρτηση της άλλης; Για να προσδιορίσουμε την συνάρτηση-σχέση των δυο λέξεων θεωρώ πως πρώτα πρέπει να ορίσουμε τι σημαίνει εαυτός και τι ρόλος.
Ας ορίσουμε αρχικά την έννοια του εαυτού.
Κατά τον Landy (2001) ευατός είναι ένα σταθερό στοιχείο το οποίο μερικές φορές είναι σε διαφωνία με άλλα μέρη του ανθρώπου, κυρίως τα ψεύτικα κομμάτια τα οποία κάποιοι αποκαλούν υποεαυτούς, ρόλους η κοινωνικές μάσκες.
Ο CARL Rogers (1961) ανέπτυξε μια φαινομενολογική θεωρία της προσωπικότητας βασισμένη στην ιδέα ενός πρωταρχικού εαυτού άρτιου και αγαθού.
Ο πατέρας της ψυχανάλυσης Freud και ο Jung θεωρούσαν τον εαυτό ένα πεδίο μάχης ανάμεσα στις δυνάμεις του Αυτού και του Υπερεγώ , στα ορμέφυτα της ζωής και του θανάτου, την σκιά και τα θεικά αρχέτυπα που ανέπτυξε ο Jung.
Oi κοινωνικοί επιστήμονες όπως O Mead kai James είπαν ότι ο εαυτός αποτελείται από το Εγώ και το Εμένα. Το Εγώ είναι ένα αντικειμενικό ,γενικευμένο σύνολο μόνιμων γνωρισμάτων και το Εμένα ένα υποκειμενικό πιο ειδικό σύνολο συμπεριφορών που καθορίζονται ευρύτατα από κοινωνικές περιστάσεις.
Μεγαλώνοντας ο εαυτός μας γίνεται μια κοινωνική κατασκευή και τα ανθρώπινα όντα χτίζουν την ταυτότητά τους με γνώμονα τους τρόπους με τους οποίους τους βλέπουν οι άλλοι. Έχει τύχει σε πολλούς να ενστερνίζονται και να ενσωματώνουν την εικόνα που έχουν οι άλλοι για αυτούς. Αν μια μητέρα π.χ. θεωρεί ότι η κόρη της είναι ανεξάρτητη, δυνατή, επιθυμητή τότε και η κόρη θα θεωρήσει τον εαυτό της ανεξάρτητο, δυνατό και επιθυμητό. Στην ζωή μας όμως θα τύχει πολλές φορές να εισπράττουμε αντιφατικές, εικόνες που έχουν άλλοι για μας π.χ. όπως ανέφερα στο προηγούμενο παράδειγμα η μάνα μας μπορεί να μας θεωρεί ανεξάρτητους, δυνατούς, κλπ αλλά ο δάσκαλος η κάποιοι άλλοι σημαντικοί για μας , μας θεωρούν αδύναμους . Τότε και εμείς θα ενσωματώσουμε αντιφατική εικόνα του εαυτού μας. Από δω απορρέει η κατάτμηση του ανθρώπου σε διάφορους εαυτούς και μπορεί να αποτελέσει μια διάσπαση του ανθρώπου με τον ίδιο του τον εαυτό. Σ αυτές τις διασπάσεις, είναι που οι άνθρωποι ανακαλύπτουν την ανθρώπινή τους διάσταση .
Οι αρμονικές διασπάσεις τους οδηγούν να εμπλέκονται σε πολλούς και αντιφατικούς ρόλους χωρίς τον φόβο να χάσουν τον εαυτό τους ,ενώ οι δυσαρμονικές τους οδηγούν σε άγχος, φόβο με αποτέλεσμα να τρίζουν τα θεμέλια του εαυτού τους και να μην μπορούν να μπαίνουν εύκολα σε ρόλους που η ίδια η ζωή απαιτεί.
ΡΟΛΟΣ
Ρόλος όπως αναφέρει ο P.Jones, (2003) είναι: το «μέσο να αναλύσουμε την ταυτότητα όχι μόνο στο θέατρο αλλά και στην ζωή. Η ταυτότητα θεωρείται ότι κατασκευάζεται μέσω ρόλων που το άτομο εκτελεί σε διάφορα πλαίσια. Χρησιμοποιώντας το θέατρο ως μεταφορά μας βοηθάει να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο σχετίζονται ο εαυτός , ο ρόλος και ο άλλος».
Ο Landy, (2001) έχει περιγράψει τον ρόλο ως το «εμπεριέχον» των σκέψεων και των συναισθημάτων που νιώθουμε για τον εαυτό μας και τους άλλους. Ας ξεκινήσουμε από το έμβρυο που πριν ακόμα γεννηθεί ικανοποιεί τις σωματικές του ανάγκες και αναλαμβάνει ρόλους αυτού που αναπνέει, απομυζά , τρέφεται , αποβάλει, κοιμάται και κινείται. Αυτοί οι ρόλοι είναι πρωτογενείς συναφείς με το σώμα ( σωματικοί ρόλοι) παραδίδονται γενετικά και είναι απαραίτητοι για την επιβίωση του εμβρύου. Μόλις γεννηθεί το βρέφος διεκδικεί όλους αυτούς τους ρόλους για να επιζήσει σε λιγότερο προστατευμένο περιβάλλον. Πολύ σύντομα ανακύπτει ένας καινούργιος ρόλος αυτού του κοινωνικού όντος. Είναι γνωστό ότι από την ώρα που γεννιόμαστε κληρονομούμε και κάποιους ρόλους. Με την γέννησή μας αποκτάμαι αμέσως και χωρίς να το επιλέξουμε το ρόλο του παιδιού.. Θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τους ρόλους σε κατηγορίες ανάλογα με σκοπό που επιτελούν κάθε φορά .Οι κοινωνικοί επιστήμονες συνέδεσαν τον ρόλο ανάλογα με την κοινωνική θέση και τον σκοπό κάθε ατόμου
π.χ. ο Linton in (Landy, 2001), όρισε, ως ρόλο την συνάθροιση δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που αποδίδονται σε μια κοινωνική θέση.
Ο (Moreno, 1987 , in Landy, 2001) ιδρυτής του ψυχοδράματος έδωσε στον ρόλο τρεις βασικές διαστάσεις :α) Κατά τον Moreno (1960), o ρόλος ειχε τρεις πρωταρχικές διαστάσεις: την ψυχοσωματική, που χαρακτηρίζεται από τις βασικές σωματικές λειτουργίες όπως το φαγητο η ο ύπνος, την ψυχοδραματική, η οποία προσδιορίζει την φαντασίωση και στις εσωτερικές ψυχικές διεργασίες και τέλος, την κοινωνική, η οποία αφορά στις σχέσεις του ατόμου με τον κοινωνικό του περιγυρο. Περιγραφοντας την λειτουργία του ρόλου, ο Moreno έγραφε (Fox, 1987):
« Η μορφή του ρόλου δομείται από προηγούμενες εμπειρίες και πολιτισμικά πρότυπα μέσα στα οποία ζει ο άνθρωπος». «Η λειτουργία του ρόλου είναι να μπει από τον κοινωνικό περίγυρο στο ασυνείδητο και να προσκομίσει σχήμα και τάξη». «Κάθε ρόλος είναι συγκερασμός ατομικών και συλλογικών στοιχείων»
O Μead χρησιμοποίησε τον όρο ανάληψη ρόλου για να προσδιορίσει την κοινωνική και συμβολική εξέλιξη του νου και του εαυτού.
Κατά τον Linton, o ρόλος είναι μια συνάθροιση δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που αποδίδονται σε μια κοινωνική θέση, χωρίζοντας την έννοια ρόλος σε 2 είδη. Το πρώτο είδος είναι ένας γενικός αντικειμενικός ρόλος που ενσωματώνει όλους τους υπόλοιπους ρόλους και προκαθορίζει την κοινωνική μας θέση και το δεύτερο είδος είναι ολοι οι ρόλοι ειδικοί, περισσότερο υποκειμενικοί, βασισμένοι στα δικαιώματα και στα καθήκοντα που μας έχει αναθέσει η κοινωνία.
Οι ρόλοι στην καθημερινή ζωή μπορεί να οργανωθούν σε έξι κατηγορίες. Σωματικοί, γνωστικοί, κοινωνικοί-πολιτισμικοί,πνευματικοί και αισθητικοί.
Ποια λοιπόν μπορεί να είναι η σχέση του εαυτού με τον ρόλο;
Η σχέση εαυτού και ρόλου καθορίζεται κατά μείζονα λόγο από την συναισθηματική συμμετοχής του ατόμου στον ρόλο που επιτελεί σε κάθε φάση της ζωής του. Διακρίνουμε τρεις κατηγορίες συναισθηματικής εμπλοκής του εαυτού μας και ρόλων μας . Οι κατηγορίες αυτές είναι
Η υποαπόσταση, η υπεραπόσταση και η αισθητική αποσταστασιοποίηση.
Στην πρώτη συναισθηματική κατάσταση δηλ.την υποαπόσταση το άτομο βρίσκεται πλημμυρισμένο από συναισθήματα με τάση να ταυτίζεται υπερβολικά με έναν και μόνο ρόλο και σχετίζεται ασφυκτικά με τους γύρω του. Παραδείγματα υποαποστασιοποημένων συναισθηματικά ρόλων είναι ο αψίθυμος, ο οργισμένος νέος η νέα και αυτός που είναι γενικά εκστασιασμένος η σε κατάσταση παροξυσμού.
Αντίθετα στην υπεραπόσταση, το άτομο έχει υπερβολικό έλεγχο που συνδυάζεται με λίγο συναίσθημα προκαλώντας διαχωρισμό ανάμεσα στο δρων υποκείμενο και τον ρόλο. Η φράση ο άτεγκτος δικαστής μας δίνει ένα ένα παράδειγμα αποστασιοποιημένου ρόλου.
Στην αισθητική αποστασιοποίηση υπάρχει ισορροπία συναισθήματος και νόησης. Είμαστε εμείς, ο ρόλος μας και ο άλλος σε μια πολύ καλή σχέση.
Αισθητική απόσταση είναι η ιδανική κατάσταση στην οποία μπορούμε να σκεφτόμαστε νιώθοντας και να νιώθουμε χωρίς φόβο ότι θα μας συντρίψει το συναίσθημα και θα παρεκλίνουμε του ρόλου μας. Υπάρχει μια ροή ένα σημείο αυθορμητισμού που σηματοδοτεί αποτελεσματικές εμπειρίες στην επίλυση των προβλημάτων ,δημιουργικότητα και ανθρώπινες σχέσεις. Όταν βρισκόμαστε σε αισθητική απόσταση σ όλους τους ρόλους, με θετικισμό λέμε ναι και αντιδρούμε αυθόρμητα και πειραματιζόμαστε στην αλλαγή και σε νέες εμπειρίες. Η αισθητική απόσταση είναι άριστη δημιουργική διαδικασία στις τέχνες και τις επιστήμες αλλά και όταν βιώνεται στους καθημερινούς μας ρόλους ως εργαζόμενοι, στο σπίτι μας ως γονείς, σύζυγοι κλπ.
Τελειώνοντας αυτό το μικρό άρθρο θέλω να τονίσω ότι είναι δύσκολο να προβλεφθεί πως ένα άτομο πραγματώνει συναισθηματικά τους ρόλους που επιτελεί σε κάθε φάση της ζωής του. Οι παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη είναι μεταξύ άλλων πρότυπα οικογενειακών ρόλων, πολιτισμικές παραδόσεις όσον αφορά στην αποδεκτή έκφραση συναισθήματος ,ψυχολογική προδιάθεση και περιβαντολλογικές συνθήκες.
