Γεώργιος Π. Χρούσος, ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι ο άνθρωπος απαρτίζεται από τρία συστατικά, τη «Φύσι», το «Εθος», και τον «Λόγο», δηλ. τη Γενετική, το Περιβάλλον και τη Λογική, ενώ κατά τον Πλούταρχο ίσχυε το «κράτιστον δη προς αλυπίαν φάρμακον ο λόγος και η διά τούτου παρασκευή προς πάσας του βίου μεταβολάς». Ο Λόγος, επομένως, που εν πολλοίς εδράζεται στον μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου μαζί με τη βούληση, τη ρύθμιση του συναισθήματος και άλλες επιτελικές και εκτελεστικές λειτουργίες, είναι αυτός που μας ξεχωρίζει από τα άλλα έμβια όντα της φύσης. Στο θέμα του στρες, ο Λόγος προτείνει δύο προφανείς λύσεις που είναι, πρώτον, εξουδετέρωση ή αποφυγή του στρεσογόνου ερεθίσματος, και, δεύτερον, αν αυτό δεν είναι δυνατόν, την κατά τον καλύτερο τρόπο διαχείρισή του (coping), έτσι ώστε να εξασφαλισθεί η διατήρηση της πνευματικής και σωματικής υγείας, και ευτυχίας του ατόμου.
Στα ελληνικά, χρησιμοποιούμε τη λέξη «ευτυχία», που στην ουσία σημαίνει καλή τύχη, για να εκφράσουμε το παρατεταμένο καλό συναίσθημα ή ευχαρίστηση. Ο Ιπποκράτης, ο Πλάτων, και κυρίως ο Αριστοτέλης, χρησιμοποίησαν τη λέξη «ευδαιμονία», που υπάρχει αυτούσια στα αγγλικά ως eudaimonia, για να εκφράσουν το γαλήνιο αίσθημα που δημιουργείται με την απόκτηση εμπειρίας και πρακτικής σοφίας. Η ευδαιμονία συνοδεύεται από ψυχοσωματική ανθεκτικότητα, που συνδυάζει την αρχαία «αταραξία» και την «Επικούρεια ευστάθεια». Είναι προφανές, ότι και η ευτυχία και η ευδαιμονία παράγονται βιολογικά μέσω διέγερσης του συστήματος της αμοιβής, στο οποίο φυσικά δημιουργείται το αίσθημα της ηδονής, και μέσω της σύγχρονης καταστολής του συστήματος του στρες, που όταν είναι χρόνια διεγερμένο παράγει ανηδονία, δηλ. ψυχική δυσφορία και έλλειψη ευχαρίστησης. Φυσικά, όταν κάποιος είναι ευτυχής δεν είναι στρεσαρισμένος και vice versa. Ο Λόγος, μέσω του μετωπιαίου λοβού, μπορεί με διάφορους τρόπους να διεγείρει το σύστημα της αμοιβής, και μέσω αυτού, να καταστείλει το σύστημα του στρες, δηλ. τη δυσφορία. Σε αυτό τον πολύ σημαντικό μηχανισμό βασίζονται εν πολλοίς οι γνωστοί τρόποι διαχείρισης του στρες, όπως συνοψίζεται παρακάτω.
Η Ιπποκρατική Ιατρική, στον τρίτο κλάδο της, τη Διαιτητική, συνιστούσε αλλαγή του τρόπου ζωής, αυτό που σήμερα αποκαλείται διεθνώς Ιατρική του Τρόπου Ζωής (Life-style Medicine). Αλλάζοντας τον τρόπο της ζωής μας, με σωστή διατροφή, μέτρια άσκηση, επαρκή και καλό ύπνο, και κανονικότητα της ημερήσιας δραστηριότητας, των γευμάτων και του ύπνου, είναι εκ των «ων ουκ άνευ». Το λεγόμενο «κοινωνικό jet lag», δηλ. η συχνή έλλειψη της ως άνω κανονικότητας, είναι ένα από τα μείζονα στρεσογόνα ερεθίσματα της δυτικής ζωής, λόγω της απο-σύζευξης των δραστηριοτήτων του οργανισμού από τον φυσικό ημερονύκτιο ρυθμό που επιτάσσεται από το βιολογικό ρολόι που είναι ενσωματωμένο σε όλα μας τα κύτταρα.
Μελέτη πολλών χρόνων έχει καταλήξει ότι το χρόνιο ψυχο-κοινωνικο-οικονομικό στρες είναι το κατεξοχήν πρόβλημα του σημερινού ανθρώπου, και ότι υπάρχουν ορισμένα κοινωνικά προ-απαιτούμενα που πρέπει να πληρούνται, κατά το δυνατόν, για την εξασφάλιση της καθολικής υγείας ενός ανθρώπου. Αυτά είναι η σχετική ασφάλεια, η κοινωνική ενσωμάτωση, το αίσθημα ικανότητας (competence), η αυθεντικότητα, και αυτονομία, καθώς και το ευνοϊκό φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Επιπλέον, άλλα σημαντικά στοιχεία για τον έλεγχο του στρες και την υγιεινή ζωή είναι η μάθηση, – ας θυμηθούμε το πλατωνικό «επιστήμη ποιητική ευδαιμονίας» και το αριστοτελικό «πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει» – η ικανότητα να απορροφώμεθα ευχάριστα από κάποια ασχολία, –ένα φαινόμενο που έχει αποκληθεί «ροή» (flow)–, η χρήση συμπεριφορικών επαναληπτικών μεθόδων αυτοσυγκέντρωσης («νοο-παιδειών») που βοηθούν την προσωπική ανασυγκρότηση μέσω ημερήσιας επαναληπτικής ολιγόχρονης πειθάρχησης των λειτουργιών της προσοχής, του συναισθήματος και της γνώσης (π.χ., προσευχή, διαλογισμός, Πυθαγόρεια αυτογνωσία, βιο-ανάδραση, κ.ά.), και, τέλος, το σπουδαιότερο όλων, που είναι η ανεύρεση νοήματος ζωής και η υπέρβαση, δηλ. η κατάσταση της ευδαιμονίας. Τελευταία, έχουν διαχωρίσει το αίσθημα της ευτυχίας σε ηδονικό και ευδαιμονικό. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι, μολονότι και οι δύο αυτές μορφές της ευτυχίας δρουν μέσα από το ίδιο εγκεφαλικό σύστημα της αμοιβής, έχουν αντίθετες δράσεις στον οργανισμό. Η ηδονική ευτυχία συνδυάζεται με διέγερση γονιδίων που φυσιολογικά υπερεκφράζονται στο στρες και τη φλεγμονή, ενώ η ευδαιμονική ευτυχία κάνει το ακριβώς αντίθετο. Η πρώτη βλάπτει την υγεία, ενώ η δεύτερη την ωφελεί. Παρόμοια, το παρατεταμένο, χρόνιο μη ελεγχόμενο στρες βλάπτει, ενώ η σωστή διαχείρισή του ωφελεί. Οι πέντε «μπλε ζώνες» τού πλανήτη με τους πιο πολλούς υπεραιωνόβιους κατοίκους, έχουν όλες ένα κοινό χαρακτηριστικό, το χαμηλό στρες.
Μια ζωή με νόημα και υπέρβαση, σύμφωνη με τις αρχαίες αρετές και τις πανανθρώπινες αξίες, δημιουργεί ευδαιμονία, υγεία και μακροζωία. Ολα αυτά τα καλά που συμβαίνουν στον οργανισμό μας έχουν διακριτή βιολογική βάση με κοινό παρονομαστή την καλή διαχείριση του στρες. Η αναζήτηση και εύρεση νοήματος ζωής στην υπηρεσία κάποιου ανώτερου σκοπού, είναι η πλέον καταλυτική για την απόκτηση της ευδαιμονίας, όπως την όρισε ο Αριστοτέλης, και μέσω αυτής, και της υγείας και της υγιούς μακροζωίας. Η Επιστήμη, η Τέχνη, η Πολιτική, η Ιατρική, η Φιλανθρωπία, και πολλές άλλες υπερβατικές συμπεριφορές, αποτελούν αγωγό προς την ευδαιμονία, με τον ενάρετο βίο να τη διευκολύνει, συμπληρώνει και παγιώνει, και με την καλή τύχη να βοηθάει.
*Το άρθρο αποτελεί περιληπτική απόδοση του τρίτου μέρους της τριλογίας διαλέξεων για την επιστήμη και ιατρική της ομοιόστασης και του στρες, και τη συνολική διαχείριση του στρες, στη σειρά διαλέξεων για τη «Φιλοσοφική Διαχείριση του Στρες», Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, Καινοτόμο Πιλοτικό Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκπαίδευσης, Περιφέρεια Αττικής, philodimos.net.
