Ούτε ο ήλιος ούτε ο θάνατος μπορούν να ειδωθούν κατάματα.
Francois de la Rochefoucauld, (1613-1680)(1)
Δημήτρης-Σόλων Γ. Γεωργόπουλος
Δρας Παν/μίων Βόννης και Αθηνών,αγγειοχειρουργός
τ. διευθυντής, Αγγειοχειρουργικού τμήματος
Νοσοκομείου ΕΛΠΙΣ & ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΕΙΟ -ΑΓΙΑ ΟΛΓΑ
[email protected]
Από την αρχαιότητα η ιατρική υπηρετεί τρείς στόχους: την ελαχιστοποίηση του πόνου, την θεραπεία των παθήσεων και την επιμήκυνση της ζωής καθυστερώντας τον θάνατο. Από την άλλη μεριά η θρησκεία παρηγορεί τον πιστό -εφόσον ακολουθεί τους κανόνες της- τον ανακουφίζει και τον ανταμείβει στη μελλοντική ζωή.
Μετά από σαράντα χρόνια υπηρεσίας στην ιατρική και την αγγειοχειρουργική έχω απαλλαγεί από τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του γιατρού ασχολούμενος με δραστηριότητες που προάγουν μια καλλίτερη ποιότητα ζωής. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μέχρι σήμερα έλλειπε η ποιότητα.
Σκοπός μου είναι να μοιραστώ μαζί σας ορισμένες σκέψεις για την γήρανση-αντιγήρανση, όχι ως αγγειοχειρουργός, ούτε ως δάσκαλος ή κήρυκας αλλά μάλλον ως «μεταβιβαστής» ή «μεταφορέας» απόψεων, με την έννοια που προσέδωσε ο φιλόσοφος και μαθηματικός Bertrand Russell ( 1872-1970) : « Οι άνθρωποι γεννήθηκαν για να πεθάνουν. Μερικοί αφήνουν ελάχιστα ίχνη, ενώ άλλοι μεταβιβάζουν κάτι καλό ή κακό της επόμενες γενιές. Ο άνθρωπος του οποίου οι σκέψεις και τα αισθήματα εμπλουτίζονται από την ιστορία, επιθυμεί να είναι μεταφορέας ιδεών, και να μεταβιβάσει, όσο αυτό είναι δυνατόν, αυτό που οι διάδοχοί του θα κρίνουν ότι ήταν καλό»( 2 ).
Διερωτώμαι:
1. Οι ιατρικές μας πράξεις, οι χειρουργικές επεμβάσεις, έχουν όλες στόχο τον άρρωστο ή υπηρετούν τις ανάγκες μας; τους φόβους μας;
Συχνά ακούμε τους γιατρούς να λένε στον άρρωστο : «Ξέρετε, φοβάμαι ότι το πρόβλημά σας είναι σοβαρό». Το ιατροκεντρικό σύστημα πρέπει να γίνει πάλι ανθρωπoκεντρικό. Από την άλλη μεριά η εξειδίκευση έχει προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες στον άνθρωπο αλλά επίσης έχει «κατακερματίσει» τον άνθρωπο. ¨Ένα είδος επανένωσης είναι απαραίτητη ώστε να αντιμετωπιστεί ο άνθρωπος ως σύνολο. Επιτακτική είναι η ανάγκη να επιστρέψουμε στην αντίληψη του Ιπποκράτη της ολιστικής προσέγγισης του αρρώστου.
Σήμερα η υγεία και η ζωή είναι κάτω από τη μεγάλη πίεση των δαπανών. Όλα κοστίζουν. Η φροντίδα της υγείας έχει γίνει περισσότερο θέμα της οικονομίας παρά της ιατρικής. Έτσι αυτοί που μπορούν να αντέξουν τις δαπάνες μπορούν και να χαρούν. Ιδιαίτερα κατά την παρούσα οικονομική κρίση επιβάλλεται να επανεισάγουμε την παλαιά αλλά ξεχασμένη ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι το κέντρο της οικονομίας και των πολιτικών της. Τα δικαιώματα του ανθρώπου, η κοινωνική συνοχή και η κοινωνική δικαιοσύνη δεν θα πρέπει να θυσιάζονται στο βωμό της ανταγωνιστικότητας και του κέρδους του κεφαλαίου.
2.Η τεχνολογία υπηρετεί τον άνθρωπο ή τον υποδουλώνει;
Με την βοήθεια της τεχνολογίας η ιατρική κατάφερε να περιορίσει την θνησιμότητα και να αυξήσει τον μέσο όρο της ζωής. Ελλοχεύει όμως ο κίνδυνος αντί να υπηρετεί τον άνθρωπο να λειτουργήσει κυριαρχικά επάνω του. Ο γιατρός με την βοήθειά της αισθάνεται μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και ο άρρωστος ασφάλεια. Το παράπονο των αρρώστων όμως είναι ότι αισθάνονται περισσότερο ως μηχανή και αντικείμενο παρά ως προσωπικότητα. Καθιστά δηλαδή η τεχνολογία τον άνθρωπο λιγότερο ανθρώπινο ενώ δημιουργεί εξωπραγματικές ελπίδες και τον πρωτοφανή πειρασμό να θεωρηθεί ο γιατρός ως «θεός». Η τεχνολογική κυριαρχία επέβαλε ένα μοντέλο ανθρώπου που επιβιώνει αλλά δεν ζεί. Ο άνθρωπος πρέπει να νιώθει και να αντιμετωπίζεται ως άνθρωπος στις ελπίδες, τους πόθους και τους στόχους του.
3. H έρευνα είναι προσανατολισμένη στον άρρωστο ή στο γιατρό;
Ο κόσμος γενικά πιστεύει ότι οι γιατροί ενδιαφέρονται περισσότερο για την ασθένεια ως ερευνητικό αντικείμενο, παρά για τους ασθενείς ως πάσχουσα προσωπικότητα. Αυτοί που χρηματοδοτούν την έρευνα έχουν διαρκώς αυξανόμενη δύναμη επιρροής και ελέγχου επάνω στην ιατρική. Και η ανθρώπινη επικοινωνία τείνει να αντικατασταθεί από την μηχανική εξάρτηση. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί αυτό που όλοι γνωρίζουμε, ότι δηλαδή ασθενείς με κάθε είδους επιπλοκές και προβλήματα υγείας συχνά έχουν μια ομαλή εγχειρητική και μετεγχειρητική πορεία ενώ ανέλπιστες επιπλοκές μπορεί να εμφανιστούν σε εκείνους που οι προεγχειρητικές εξετάσεις δεν αναδείκνυαν τον παραμικρό κίνδυνο. Από την άλλη, η δυνατότητα εφαρμογής μιάς τεχνικά επιτυχημένης εγχείρησης δεν σημαίνει επίσης και μια επιτυχημένη θεραπεία. Στην ιατρική, όπως και στην καθημερινή ζωή, είμαστε υποχρεωμένοι να σεβόμεθα τα όρια της ζωής. Ο άνθρωπος θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να αποθάνει καθώς δεν μπορεί να ξεπεράσει το όριο που επιτρέπει η κατάσταση των αγγείων του. Σεβαστό θα πρέπει να είναι το δικαίωμά του αυτό και να μην ταλαιπωρείται, να μην βασανίζεται, από τις ιατρικές παρεμβάσεις.
Ο άνθρωπος αντιμετώπιζε πάντοτε δύο βασικούς φόβους: τα φαινόμενα της φύσης και τον θάνατο. Οι φόβοι αυτοί, που πηγάζουν από την άγνοια, υφίστανται και σήμερα αν και ο άνθρωπος ταξιδεύει στο διάστημα και ανακαλύπτει το σύμπαν.
Το άπειρο θα υπάρχει για πάντα σε αντίθεση με την ανθρώπινη μοίρα επειδή ο θάνατος πάντα θα υπάρχει σε αντίθεση με την
ζωή. Η υποκειμενική αλλά όχι ορθή αντίληψη όλων αυτών των αντιθέσεων οδηγεί σε σύγχυση, η σύγχυση σε άγνοια και η άγνοια σε φόβο. Ο Francis Bacon ( 1561-1626 μ.Χ.) είπε: «Τίποτα δεν είναι πιο τρομερό παρά ο ίδιος ο φόβος»( 3 ). O Αναξαγόρας ( 428 π.Χ.) και ο Εμπεδοκλής ( 500 π.Χ.) έλεγαν ότι: “ Oι άνθρωποι αποκαλούν θάνατο κάτι που είναι απλά η αποσύνδεση των στοιχείων» ( 4 ). Οι αρχαίοι έλληνες θεωρούσαν το Σύμπαν ως την συνύπαρξη του Χάους και του Κόσμου. Ο Κόσμος δεν δημιουργήθηκε για τον άνθρωπο, ούτε είναι εναντίον του. Από ανθρώπινη ή ανθρωπολογική άποψη ο Κόσμος αυτός καθ΄ εαυτός δεν είχε καμιά σημασία. Υπάρχει, έχει την δική του τάξη πραγμάτων και ο άνθρωπος γεννιέται και πεθαίνει μέσα σε αυτόν. Όταν πεθάνει όλα τελειώνουν. Οι άνθρωποι και τα ζώα δεν είναι δημιουργήματα των θεών, η ιδέα της αμαρτίας τους ήταν άγνωστη και δεν υπήρχε υπόσχεση και επιβράβευση ή τιμωρία ή ελπίδα για μια καλλίτερη ζωή μετά τον θάνατο ( 4 ).
O Επίκουρος ( 341-271 π.Χ.) πίστευε ότι η σωστή αντίληψη για την Φύση και το Σύμπαν επιτυγχάνει την ηρεμία της ψυχής, άρα εξασφαλίζει την ελεύθερη σκέψη. Καταπολέμησε με όλη του τη δύναμη τον φόβο του θανάτου, όπως καταπολέμησε και τον φόβο για τους θεούς και τη «μεταθανάτιο ζωή», στοιχεία της τότε κυρίαρχης ιδεολογίας. Θεωρούσε ότι ο φόβος δεν είναι τίποτα άλλο παρά δεσμά και καταπίεση για τον άνθρωπο και διεκήρυττε ότι η ευτυχία—το ύψιστο αγαθό—πάει χέρι χέρι με την ελευθερία( 6 ). Αυτή η ελευθερία δεν είναι η απόλυτη ελευθερία της αναρχίας, είναι η ελευθερία μέσα στα πλαίσια της διανόησης. Ο ελεύθερα σκεπτόμενος άνθρωπος θα πρέπει να απελευθερωθεί από δύο πράγματα : την δύναμη της παράδοσης και την τυραννία των δικών του παθών. Δεν υποχωρεί στην εξουσία των άλλων και δεν υποκλίνεται στις δικές του επιθυμίες αλλά κάνει αποδεκτά αυτά που αποδεικνύονται. Εάν επιτρέψει να κυριευθεί από ένα φόβο γρήγορα θα καταληφθεί και από άλλους. Η ουσία του εγχειρήματος για την ελεύθερη σκέψη βρίσκεται μέσα στην προσωπική μας ζωή.
Στην Επιστολή του στον Μενικέα, ο Επίκουρος έγραφε : «Ο θάνατος δεν μας αφορά. Επειδή κάθε καλό και κακό βασίζεται στις αντιλήψεις των αισθήσεων. Και φυσικά o θάνατος σημαίνει το τέλος των αισθήσεων. Και έτσι η σωστή γνώση ότι ο θάνατος δεν μας αφορά, μας δίνει την δυνατότητα να αξιοποιήσουμε την πρόσκαιρη ζωή, μια και δεν της αποδίδει άπειρη συνέχεια, ενώ συγχρόνως μας απαλλάσσει από τον πόθο της αθανασίας. Γιατί μέσα στη ζωή, δεν υπάρχει τίποτα το φοβερό για εκείνον που κατανόησε καθαρά ότι δεν είναι τρομερό να μην ζει.
Ανόητος λοιπόν είναι εκείνος που λέει ότι φοβάται τον θάνατο, όχι γιατί θα υποφέρει όταν έλθει, μα γιατί θα βασανίζεται όσο σκέπτεται το αναπόφευκτο του ερχομού του.Eφόσον δεν μας καταθλίβει η παρουσία κάποιου πράγματος, άδικα μας τυραννά η αναμονή του. Έτσι ο θάνατος, δεν μας αφορά, γιατί εφόσον υπάρχουμε εμείς δεν υπάρχει ο θάνατος, Και όταν έλθει ο θάνατος, εμείς πια δεν θα υπάρχουμε. Δηλαδή ο θάνατος δεν αφορά ούτε τους ζωντανούς ούτε τους πεθαμένους. Πολλοί όμως άνθρωποι, μπροστά στον θάνατο, άλλοτε λυποψυχούν, γιατί τον βλέπουν ως το μεγαλύτερο κακό και άλλοτε τον ποθούν, γιατί τον θεωρούν ανάπαυση από την ανία της ζωής. Όμως ο μυαλωμένος άνθρωπος, ο σοφός άνθρωπος, ούτε απαρνιέται την ζωή, ούτε φοβάται να μην ζει, ούτε νομίζει πως είναι κακό να μην ζει. Αλλά όπως και στο φαγητό δεν διαλέγει εκείνο που είναι περισσότερο, μα εκείνο που είναι πιο νόστιμο, έτσι δεν επιδιώκει την μακρότερη, μα την ευτυχέστερη ζωή. Όποιος συμβουλεύει τον νέο άνθρωπο να προσπαθεί να ζει καλά και το γέρο να προσπαθεί να έχει καλό τέλος, αυτός είναι άμυαλος, όχι μονάχα γιατί ο άνθρωπος επιθυμεί να ζει καλά, αλλά γιατί η φροντίδα για καλή ζωή είναι ταυτόχρονα και μέριμνα για καλό θάνατο. Είναι ανάγκη επίσης να θυμόμαστε ότι το μέλλον, ούτε βρίσκεται στα χέρια μας, στην εξουσία μας, ούτε ολότελα αποκλείεται για μας. Έτσι δεν επιτρέπεται ούτε με απόλυτη σιγουριά, να το αντιμετωπίζουμε, ούτε να απελπιζόμαστε πως σίγουρα δεν πρόκειται να έρθει»( 5 ).
Σήμερα, σε αντίθεση με την φιλοσοφία του Επίκουρου,, συλλαμβάνουμε τους εαυτούς μας να είμαστε αιχμάλωτοι των παθών μας πιστεύοντας ότι μπορούμε να σταματήσουμε ή να καθυστερήσουμε την γήρανσή μας. Αναζητούμε και αγοράζουμε ιατρικές παρεμβάσεις σε μια ατέλειωτη προσπάθεια να φαινόμαστε νεώτεροι, να απαλλαγούμε από τα σημάδια της ζωής στο σώμα μας. Ξεχνάμε ότι κάθε ρυτίδα ομολογεί την ιστορία της ζωής μας, τις χαρές και τις λύπες, φωτογραφίζοντας το ταξίδι μας διαμέσου της ζωής. Έχουμε την τάση να «υποχωρούμε στην εξουσία των άλλων και να υποκλινόμεθα στις επιθυμίες μας», στη μοντέρνα τεχνολογία, συμμαχούντες με τις ειδικότητες της ιατρικής που απευθύνονται στη ματαιότητα των δικών μας επιθυμιών. Η τεχνολογία και η έρευνα προσφέρει κάποια απόδειξη των «θετικών αποτελεσμάτων» της παρέμβασης στα σώματά μας ώστε να φαινόμαστε νεώτεροι. Ο ναρκισσιστικός εαυτός μας είναι πιθανώς ικανοποιημένος όταν κοιτά τον καθρέπτη. Κατά περίεργο τρόπο είναι επίσης ικανοποιημένος όταν κοιτά την μείωση του λογαρισμού μας στην τράπεζα. Στην πραγμα-τικότητα κανένα χειρουργικό μαχαίρι δεν μπορεί να φθάσει στην ψυχή. Πόσο ωραιότερο θα ήτανε αν μπορούσαμε να συνδυάσουμε την μεταμόρφωση του εξωτερικού περιβλήματος, της εμφάνισής μας, με αυτή του εσωτερικού μας κόσμου. Το όριο του χρόνου όμως υπάρχει πέρα από εμάς. Δεν θα πρέπει να τρέφουμε φρούδες ελπίδες για την επιμήκυνση της ζωής. Δεν είμαστε στο κόσμο αυτό παρόντες για πάντα. Ας φροντίσουμε την υγεία μας μέχρι το τελικό όριο. Τι κάνουμε όμως στην πραγματικότητα; Υπάρχει η εντύπωση ότι παραμελούμε την υγεία μας, παραμελούμε τον εαυτό μας. Λίγο ενδιαφερόμαστε για την καθημερινότητα. Ίσως αν γνωρίζαμε ότι θα υπάρχουμε για πάντα θα φροντίζαμε με καλλίτερο τρόπο τον εαυτό μας. Αυτό πιθανόν να συνδέεται με την πίστη, την δοξασία της αθανασίας.
Αναφορικά με την αθανασία, επικαλούμαι τον Bertrand Russell, που πριν από χρόνια έγραφε ότι : « Το ερώτημα της αθανασίας μπορεί να επαναδιατυπωθεί, εάν λάβουμε υπόψη μας τις μοντέρνες θεωρίες ότι οι σκέψεις και τα αισθήματά μας, ενόσω ζούμε, συνδέονται μεταξύ τους με την μνήμη και την πείρα. Μπορούμε να διερωτηθούμε, κατά πόσον μετά τον θάνατό μας θα υπάρχουν ακόμη σκέψεις και αισθήματα που θα θυμούνται αυτά που είχαμε όταν ζούσαμε στη γή. Διότι αν υπάρχουν, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι ακόμη ανήκουν σε εμάς με την έννοια που οι σκέψεις και τα αισθήματα ανήκουν σε μας σε αυτή τη ζωή. Διατυπωμένο με αυτό τον τρόπο, θα πρέπει να λεχθεί ότι η αθανασία παρουσιάζεται ως υπερβολικά απίθανη. Η μνήμη είναι γνωστό ότι συνδυάζεται με τον εγκέφαλο και δεν υπάρχει τίποτα που να συνηγορεί ότι η μνήμη μπορεί να επιζήσει μετά την αποσύνδεση του εγκεφάλου. Θα ήταν βέβαια μεγάλη υπερβολή αν λέγαμε ότι γνωρίζουμε ότι αυτό είναι πραγματικά αδύνατο. Σπάνια γνωρίζουμε αρκετά ώστε να πούμε ότι αυτό ή εκείνο δεν μπορεί να συμβεί. Αλλά κάτω από τις γνωστές επιστημονικές συνθήκες, αναγνωρίζοντας την στενή σχέση της οργάνωσης του πνεύματος και του εγκεφάλου, μπορούμε να πούμε ότι η επιβίωση του ενός χωρίς το άλλο παραμένει όχι περισσότερο από μια ελάχιστη πιθανότητα, με πολλές αποδείξεις εναντίον και καμιάς υπέρ»( 6 ).
Παρά ταύτα, η πίστη είναι ισχυρή μεταξύ των ανθρώπων. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που επιθυμεί τη γνώση, ενώ ο Κορνήλιος Καστοριάδης ( 1922-1997) αντίθετα υποστήριζε ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που δεν επιθυμεί τη γνώση αλλά επιθυμεί την πίστη, και μάλιστα την βεβαιότητα της πίστης. Έτσι έχουμε την εξήγηση γιατί οι θρησκείες και οι πολιτικές ιδεολογίες έχουν τέτοια δύναμη( 7 ).
Ο φόβος του θανάτου είναι υπαρκτός και πιθανόν αυτός είναι λόγος που αγωνιζόμαστε κάθε μέρα εναντίον του, υποσυνείδητα, με τις διάφορες δραστηριότητές μας. Ο Blaise Pascal(1623-1662), είπε : «Ο μοντέρνος άνθρωπος ζεί σε ξέφρενους ρυθμούς ώστε να λησμονεί ότι είναι θνητός και το ό,τι κάνει δεν έχει απολύτως κανένα νόημα»( 8 ). Από την άλλη μεριά, θα πρέπει να αναφερθεί ότι αυτό που αποκαλύπτει η αρχαία ελληνική μυθολογία δεν είναι η αρμονία και το μέτρο, ούτε η εμφάνιση της αλήθειας ως «αποκάλυψης», αλλά η συνύπαρξη του Χάους και του Κόσμου. Μια σύλληψη του Κόσμου κατά την οποία δεν προτείνεται κανένα νόημα για τον άνθρωπο, όπου δεν υφίσταται λύτρωση, ούτε ελπίδα, εκτός από την οιονεί-αθανασία της φήμης (κλέος) και της δόξας (κύδος). Η μοναδική ασφαλής σημασία για κάθε άνθρωπο είναι το μη-νόημα της βεβαιότητας του θανάτου ( 9 ) και για κάθε όν μέσα στον Κόσμο-των θεών συμπεριλαμβανομένων -είναι η Δίκη που εγγυάται την καταστροφή όταν έρθει η ώρα. Υπάρχει δηλαδή ένας Κόσμος που αναδύεται από το Χάος, όπου η ύπαρξη εμφανίζεται ως υπέρβαση, ως Ύβρις ( 4 ). Ο Αναξίμανδρος ( 610 π.Χ.) είπε ότι : « η απλή ύπαρξη αποτελεί αδικία, υπερβολή, βία»( 4 ). Ο γερμανός ποιητής Heinrich Heine ( 1797-1856 ) στο ποίημά του Morphine γράφει : « Ο ύπνος είναι καλός, ο θάνατος καλλίτερος. Παρά ταύτα ήταν καλλίτερο να μην είχε γεννηθεί κανείς ποτέ»(3 ). Πράγμα που σημαίνει ότι η απλή ύπαρξη προσβάλλει την τάξη του όντος που είναι επομένως τάξη του μη-όντος. Απέναντι στο γεγονός αυτό δεν υπάρχει καμιά προσφυγή, καμία δυνατή παρηγοριά. Η Ύβρις δεν μπορεί να διορθωθεί, να ανατραπεί, να απαλειφθεί, παρά μόνο από την καταστροφή. Η μυλόπετρα της απρόσωπης Δίκης αλέθει ακούραστα και συνθλίβει ότι γεννιέται( 4 ).
Πως πρέπει να διαχειριστούμε όλες αυτές τις απόψεις, τις φιλοσοφικές σκέψεις ; Γιατί όμως φιλοσοφούμε; Γιατί να σπαταλούμε τον καιρό μας σε τέτοια άλυτα προβλήματα; Ο ιστορικός μπορεί να απαντήσει ότι η φιλοσοφία καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις συνθήκες της ζωής μας, αλλά και αντίστοιχα οι συνθήκες της ζωής μας καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη φιλοσοφία μας. Ο B. Russell απαντά ότι η φιλοσοφία είναι για να μας «διδάξει πως να ζούμε χωρίς αναπαυτική βεβαιότητα και χωρίς παρά ταύτα να μας παραλύει η αμφιβολία» (10), ενώ ο Κ. Καστοριάδης αναφέρει ότι : «Δεν φιλοσοφούμε για να σώσουμε την επανάσταση, αλλά για να σώσουμε την δική μας σκέψη και συνοχή»( 11 ). Η άποψη του Μάρκου Τούλιου Κικέρωνα ( 106-43 π.Χ.) ήταν ότι: « Η φιλοσοφία είναι το καλλίτερο φάρμακο για τον νού» ( 3 ).
Όπως είναι γνωστό o Immanuel Kant ( 1724-1804) προσπάθησε να απαντήσει σε τρία ερωτήματα : Τι μπορώ να γνωρίζω; Τι πρέπει να κάνω; Τι μπορώ να ελπίζω;( 12 ).
Η πρώτη ερώτηση απαντάται από τη Μεταφυσική, η δεύτερη από την Ηθική και η τρίτη από την Θρησκεία. Την τρίτη ερώτηση : Τι μπορώ να ελπίζω; απάντησαν οι έλληνες πριν 2000 χρόνια, και η απάντησή τους ήταν ΤΙΠΟΤΑ. Και εμείς; «Ούτε η Φύση ούτε η Ιστορία μπορούν να μας πουν τι πρέπει να κάνουμε. Εμείς είμαστε αυτοί που εισάγουμε σκοπούς και νόημα στην φύση και την ιστορία», είπε ο Karl Popper (13).
Ίσως, τελικά το ουσιώδες να είναι το «αιείν αριστεύειν», όπως είπαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι, να είναι δηλαδή κάποιος πάντα ο καλλίτερος των άλλων. Η προσωπική μας λύτρωση μπορεί να επιτευχθεί με το να γίνουμε καλλίτεροι σε κάθε τομέα της ζωής, αναζητώντας την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς μας, ελευθερώνοντας τους εαυτούς μας από κάθε φόβο, από όλα τα είδη της καταπίεσης, με τελικό στόχο την ηρεμία, την ειρήνη του πνεύματος. Είναι ευθύνη του καθενός μας να αποφασίσει ποιο «φάρμακο» του αρμόζει καλλίτερα ώστε να μπορέσει να ατενίσει τον ήλιο και τον θάνατο. Δεν υπάρχει γενική συνταγή κατάλληλη για όλους. Κάθε ένας μας διαλέγει την δική του.
Η γήρανση είναι ένα φυσικό φαινόμενο, που η επιστήμη δεν έχει μέχρι σήμερα καταφέρει να αναστείλει. Η αγγειοχειρ-ουργική προσφέρει όχι μόνο πρόληψη των παθήσεων των αγγείων, όχι μόνο θεραπεία στις περισσότερες από αυτές αλλά προσφέρει και μία καλλίτερη ποιότητα ζωής. Αυτό στην ουσία είναι η επιμήκυνση της ζωής. Αυτό βέβαια κάνει η ιατρική γενικά. Η ποιότητα της ζωής είναι η πραγματική απάντηση όταν μιλάμε για τον αγώνα ενάντια στη γήρανση. Έτσι εφόσον η ζωή του καθενός είναι σύντομη, δεν υπάρχει λόγος να μην τη ζήσουμε κατά τον καλλίτερο δυνατό τρόπο. Από την άλλη θα πρέπει να επανα-εισάγουμε ζεστασιά, ανθρωπιά και ενσυναί-σθηση στις σχέσεις μας με τον άρρωστο και να προσπαθήσουμε να συνεργαστούμε με την φύση παρά να προσπαθούμε να την ποδηγετούμε. Βέβαια ότι και να κάνουμε θα πρέπει πάντα να έχουμε υπόψη μας τις δύο αρχές της οικολογίας της δράσης, όπως τις αναφέρει ο γάλλος φιλόσοφος Edgar Morin :
1.Κάθε πράξη ξεφεύγει από τις προθέσεις του πράττοντος και εισέρχεται στο παιχνίδι των αλληλοεπιδράσεων και αναδράσεων του περιβάλλοντος και μπορεί να προκαλέσει το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, και
2. Τα μακροχρόνια αποτελέσματα μιας πράξης και οι τελικές συνέπειες είναι απρόβλεπτες.( 14 ).
Με αυτές τις σκέψεις κατά νου θα μπορούσε να προτείνει κάποιος ότι είναι προς όφελος μας να «διασκεδάζουμε» τη ζωή, να αλλάξουμε τον τρόπο που ζούμε, να διορθώσουμε τη δίαιτά μας, να επιλέξουμε όχι της ποσότητα αλλά τη ποιότητα στο φαγητό, να ξεκουραζόμαστε κατά τη διάρκεια της ημέρας, να ασκήσουμε το σώμα μας, να περπατήσουμε το απόγευμα, να συναντήσουμε τους παλαιούς φίλους, να απαλλαγούμε από μέρος των ευθυνών μας, να αποφεύγουμε τις προστριβές και καυγάδες, να πάμε διακοπές στα ηλιόλουστα μέρη, μια που ο ήλιος αυξάνει τα επίπεδα της σεροτονίνης που καταπολεμά την κατάθλιψη, μια συνηθισμένη κατάσταση για τον γηράσκοντα πληθυσμό, να σταματήσουμε να κυνηγάμε τον εαυτό μας, να επιτρέψουμε στον εαυτό σας να μην κάνει τίποτα. Ο στόχος μας θα πρέπει να είναι η ποιότητα της ζωής μας, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε αυτό που είπε ο Kικέρων ( 106- 43 π.Χ.) : “ Δεν μου φαίνεται ότι είναι ελεύθερος ο άνθρωπος που δεν μπορεί για κάποιο χρονικό διάστημα να μην κάνει τίποτα»( 11 ). Ο Οδυσσέας Ελύτης ( 1911-1996) το διατύπωσε με άλλο τρόπο : «Χάσε λίγο από το χρόνο σου για να σου μείνει λίγη αξιοπρέπεια»( 15 ).
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΗΛΙΟ ΚΑΤΑΠΡΑΥΝΕΤΑΙ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ..
Βιβλιογραφία
1.Yalom D.I. Στον κήπο του Επίκουρου. Αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου. Εκδόσεις Άγρα. Αθήνα, 2008.
2.Russell B. How to read and understand history, στο B. Russell. Understanding History and Other Essays. Philosophical Library. New York, 1957.
3. Seldes G. The Great Thought. Ballantin Books, New
York, 1985.
4. Kαστοριάδης Κ. Η ελληνική ιδιαιτερότητα. Από τον
Όμηρο στον Ηράκλειτο. Σεμινάρια 1982-1983. Εκδόσεις
Κριτική. Αθήνα, 2007
5. Ψυρούκης Ν. Ο Επίκουρος και η Εποχή μας. Ιστορική
Τοποθέτηση. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1984.
6.Russell B. The value of free thought, στο B. Russell : Understanding History and Other Essays. Philosophical Library. New York, 1957.
7. Καστοριάδης Κ. Υστερόγραφο στην Ασημαντότητα.
Υψιλον Βιβλία. Αθήνα, 2000.
8.Καστοριάδης Κ. Η Άνοδος της Ασημαντότητας. Ύψιλον
Βιβλία, Αθήνας, 2000.
9. Εφταλιώτη Α. Ομήρου Οδύσσεια. Έμμετρη μετάφραση.
Βιβλιοπωλείο Εστία, Ι.Δ.Κολλάρος & Σια ΑΕ. Αθήνα,
1932.
10. Russell B. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας. Ι.Δ.Αρσενίδη
& Σία. Αθήνα, 1973.
11. Roth D. 365 Quotes Maxims and Proverbs Calendrar.
Workman Publishers, New York, 1989.
12. Kant I. Κριτική του Καθαρού Λόγου. Διαλεκτική και Υπερβατική Μεθοδολογία. Μ.Φ.Δημητρακόπουλος, Αθήνα, 1999.
13.Popper K. Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της. Δωδώνη, Αθήνα-Ιωάννινα, 1982.
14.Morin E, Nair S. Μια Πολιτική Πολιτισμού. Νέα Σύνορα.
Αθήνα, 1998.
15.Ελύτης Ο. Μαρία Νεφέλι. Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα,1978.
