Νίκος Α. Σταθόπουλος
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας και Προσωπικής Ανάπτυξης
Diploma in Integrative Counselling: COSCA,
Counselling and Psychotherapy in Scotland
[email protected]
Ακούγεται ως ένας κακός εφιάλτης, αλλά είναι πλέον μία βιούμενη πραγματικότητα. Νοιώθουμε εγκλωβισμένοι στην Μόρντορ, την πόλη του υπέρτατου κακού, όπως παρουσιάζεται στην τριλογία του έργου «Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών». Αναπάντεχες εξελίξεις αλλάζουν ξαφνικά όλα όσα θεωρούσαμε μέχρι σήμερα δεδομένα, υπονομεύοντας όλες τις δομές που μας έδιναν ασφάλεια και σιγουριά. Βρισκόμαστε στη δύνη μιας πρωτόγνωρης κρίσης που αυθόρμητα εγείρει ερωτήματα που ζητούν εξηγήσεις, αλλά και που ταυτόχρονα απαιτεί να βρεθούν οι νέες εκείνες σταθερές που θα μας οδηγήσουν και πάλι σε ασφαλείς και μόνιμες λύσεις.
Η πρώτη αντίδραση σε κάθε κρίση που δημιουργείται είναι η αμφισβήτηση της προσωπικής μας ευθύνης γι’ αυτή. Ταυτόχρονα, και όσο η κρίση αυτή ακόμα δεν μας αγγίζει , στρέφουμε τα μάτια μας αλλού και δηλώνουμε ότι οι όποιες επιπτώσεις της δεν μας αφορούν. Η λογική συνέπεια μιας τέτοιας αντίδρασης είναι η διαπίστωση της δυσκολίας μας να πάρουμε την ευθύνη για πράγματα που εν πρώτοις δεν φαίνεται να μας αφορούν άμεσα. Συνήθως φοβόμαστε ότι εάν προσπαθήσουμε να πάρουμε θέση, μπορεί να πληρώσουμε το άμεσο τίμημα και να πληγωθούμε. Μπορεί να γίνουμε από θεατής, το θύμα. Γιατί λοιπόν να πάρουμε την ευθύνη?
Το εσωτερικό αυτό ερώτημα, από τη στιγμή που θα τεθεί, αναγκαστικά θα μας προσκαλέσει στην αναζήτηση πιστικών απαντήσεων, ιδιαίτερα όταν μέχρι σήμερα αποδεχόμαστε την προσφερόμενη ασφάλεια και ευτυχία ως μια παθητική και μόνιμη κατάσταση, χωρίς να παίρνουμε την ευθύνη να τις διεκδικούμε και να τις κερδίζουμε ξανά και ξανά.
Μία προσέγγιση στην αναζήτηση αυτή μπορεί να ξεκινήσει από την διατύπωση του Sartre ότι ο άνθρωπος είναι «καταδικασμένος» να είναι ελεύθερος. Είναι «καταδικασμένος» γιατί δεν μπορεί να αποφύγει την ελευθερία του και κατ’ επέκταση δεν μπορεί να μην υφίσταται τις συνέπειες των επιλογών του. Μόνο όταν κάποιος αναλαμβάνει την ευθύνη των επιλογών του, τότε μόνο μπορεί να κατανοήσει τις συνέπειες των πράξεών του, την προσωπική του ισχύ, το νόημα της ζωής του αλλά και της κοινωνίας της οποίας είναι μέλος. Η «καταδίκη» λοιπόν του να είμαστε ελεύθεροι είναι στην ουσία και η λύτρωσή μας. Η άποψη αυτή όμως, με τη σειρά της επιτάσσει και την επίγνωση της θέσης και των ρόλων που έχουμε μέχρι σήμερα αναλάβει. Γι’ αυτό έχει σημασία να ανιχνεύσουμε τον εαυτό μας στα δεδομένα όχι μόνο της ιστορίας του αλλά και της ιστορικότητάς του, και μέσω της οικειοποίησής τους να γράψουμε ένα καινούργιο μέλλον. Αυτό αποτελεί πρόκληση μα και καθήκον κάθε ελεύθερου ατόμου. Η ουσιαστική ανθρώπινη ελευθερία είναι η ελευθερία να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τις δικές μας πράξεις αλλά και την ευθύνη του ιστορικού μας ρόλου για αλλαγή.
Από το ξεκίνημά της ζωής του, ο κάθε άνθρωπος είναι και ένας κληρονόμος. Τόσο το κοινωνικό αλλά και το οικογενειακό του περιβάλλον έχουν φροντίσει να τον «προικίσουν» με αξίες και πεποιθήσεις τις οποίες εν πρώτοις ενδοβάλλει και συνεπώς ασυνειδήτως οικειοποιείται. Μοιάζει με ένα software ηλεκτρονικού υπολογιστή που του εμφυτεύεται ως προίκα ζωής, ως προορισμός που έχουν προορίσει οι προηγούμενες γενιές γι’ αυτόν. Σε ένα μεγάλο βαθμό λοιπόν, η πρωταρχική αυτή εγγραφή, συνεπικουρούμενη από την οικογενειακή και κοινωνική παιδεία στην διάρκεια της ενηλικίωσης, τον βοηθάει να «επιλέγει» και να υπερασπίζεται το σύστημα αξιών του, όπως αυτό μπορεί να εκδηλώνεται από τον τρόπο ζωής του, από την απόκτηση καριέρας του, την δημιουργία οικογένειας ή μη κλπ. Το κληρονομημένο αυτό σύστημα αξιών του δεν είναι τίποτα άλλο από ένα σύνολο πρακτικών οι οποίες διαμορφώθηκαν σαν απάντηση των προκλήσεων συγκεκριμένων συνθηκών ζωής των προηγούμενων γενεών και που επαναντροφοδοτούνται από γενιά σε γενιά. Το σύστημα κληρονομούμενων αξιών του κάθε ατόμου μπορεί λοιπόν να θεωρηθεί ότι οικειοποιείται το ιστορικό κεκτημένο του και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του. Η διαδικασία αυτή είναι κατά μεγάλο βαθμό ασυνείδητη και όσο περισσότερο το άτομο τείνει να αγνοεί ότι είναι προϊόν μιας ιστορίας, τόσο περισσότερο είναι φυλακισμένο σε αυτήν.
Εκτός όμως της προγραμματισμένης ρύθμισής του, μια από τις ιδιαιτερότητες του ανθρώπινου είδους είναι η δυνατότητα κάθε ατόμου να επιδρά στον εαυτό του , να επεξεργάζεται αυτό που είναι , να ανασυγκροτείται ως προσωπικότητα, και με αυτόν τον τρόπο να αναδύεται ως υποκείμενο. Με άλλα λόγια έχει την ικανότητα και την ελευθερία να επαναπρογραμματίζεται και με αυτόν τον τρόπο να αποστασιοποιείται από την κληρονομηθείσα ιστορία του. Κατά τον Heidegger, η ικανότητα του ατόμου να μπορεί να αποστασιοποιείται από την ιστορία του, η προσπάθεια που κάνει για να αλλάξει το νόημά της και να γίνει το υποκείμενό της, η δυνατότητα να εγκαταλείψει απρόσφορες αξίες και να αποκτήσει άλλες, για να αντιμετωπίσει καινούργιες καταστάσεις , συνιστούν τη λειτουργία της «ιστορικότητάς» του. Αυτό που «έχει μια ιστορία» έχει σχέση με ένα γίγνεσθαι, και μπορεί συνάμα να «δημιουργήσει» μια ιστορία. Η δυναμική αυτή αντίληψη της ιστορίας δίνει ιδιαίτερη σημασία στη σχέση ανάμεσα σε αυτό που έχει πλέον συμβεί και σε ότι μπορεί να αποβεί. Το γεγονός ότι «έχει» κανείς μία ιστορία, αυτό είναι που του δίνει τη δυνατότητα και να «δημιουργήσει» μία ιστορία. Εάν η ιστορία κάνει τον άνθρωπο ένα άτομο προγραμματισμένο, το άτομο αυτό διατηρεί την ικανότητα να τροποποιεί αυτόν τον προγραμματισμό, να πραγματοποιεί μία νέα εγγραφή. Η «καταδίκη» έτσι του ανθρώπου να μπορεί να επιλέγει ελεύθερα, μπορεί να τον βοηθήσει στην συνειδητοποίηση του τρόπου με τον οποίο οι «επιλογές» του χωρίζονται από την ιστορία, μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο να τις τροποποιήσει, καθώς κατανοεί σε ποιον βαθμό ήταν, κατά κάποιο τρόπο, «αναγκασμένος» να συμπεριφερθεί με αυτόν τον τρόπο. Αυτή είναι και η πρόκληση του κάθε ατόμου στην οποιαδήποτε κρίση.
Μπορούμε λοιπόν να επαναπροσδιορίζουμε τα στοιχεία του αξιακού μας άξονα με νέα που να εξυπηρετούν τις καινούργιες συνθήκες που βρισκόμαστε με την προοπτική μια αέναης διαδικασίας επιλογών και αποκλεισμών που θα εξυπηρετούν το «ευ ζην» τόσο το προσωπικό μας αλλά και της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Είμαστε πραγματικά ελεύθεροι να επιλέγουμε συνειδητά, χωρίς μιμητισμό και υποτίμηση των δυνατοτήτων μας.
Το παρόν έχει την πιθανότητα να απελευθερωθεί από αποφάσεις του παρελθόντος και να αντιμετωπίσει το μέλλον με θάρρος, αλλά μόνο αν κατανοήσουμε και οικειοποιηθούμε αυτές τις αποφάσεις. Η κατανόηση ότι δεν είμαστε προκαθορισμένοι οδηγεί στη συνειδητοποίηση ότι ενώ το παρελθόν μας ανήκει, το μέλλον μας έχουμε την ελεύθερη επιλογή να μη επιτρέψουμε να μας επιβληθεί. Μπορούμε να ορίσουμε τη δική μας μοίρα μόνοι μας, και μόνο τότε μπορούμε να γίνουμε ενεργητικοί δημιουργοί της ζωής μας και όχι παθητικοί αποδέκτες της. Εάν λοιπόν θα θέλαμε να δώσουμε στο παρόν την πιθανότητα να απελευθερωθεί από αποφάσεις του παρελθόντος, συνειδητές ή ασυνείδητες, και να αντιμετωπίσει το μέλλον με θάρρος, είναι επιτακτική ανάγκη να κατανοήσουμε και να οικειοποιηθούμε τα συστήματα προδιάθεσης που μας χαρακτήρισαν έως σήμερα και στη βάση αυτής της οικειοποίησης να επιλέξουμε και να στηρίξουμε ελεύθερα νέες επιλογές.
Εμείς είμαστε αυτοί που, μέσω των επιλογών μας, μπορούμε να δώσουμε νόημα στα γεγονότα του μέλλοντος. Με μία διαλεκτική προσέγγιση στη λήψη αποφάσεων που δεν θα επιλύει τα προβλήματα μηχανικά, αλλά θα προτείνει λύσεις με κατανόηση, επεξεργασία και προσωπική δέσμευση για την υλοποίησή τους. Μπορούμε να συνεχίσουμε να υπάρχουμε βλέποντας τον εαυτό μας ως θύμα, ή ως ικανό να δημιουργήσει ένα καλύτερο μέλλον για τον ίδιο και την κοινωνία που θα επιλέξει να ζήσει . Τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο, είναι και τα δύο επιλογές. Ίσως το ακόλουθο ποίημα της Portia Nelson να συνοψίζει με τον πλέον παραστατικό τρόπο τη διεργασία των επιλογών που διαθέτουμε:
Ι
Περπατάω στο δρόμο.
Υπάρχει μια μεγάλη και βαθιά τρύπα.
Πέφτω μέσα
Χάνομαι…είμαι αβοήθητη
Δε φταίω εγώ.
Περνάνε χρόνια μέχρι να βγω.
ΙΙ
Περπατάω στον ίδιο δρόμο.
Υπάρχει μια μεγάλη και βαθιά τρύπα.
Προσποιούμαι ότι δεν την είδα
Ξαναπέφτω μέσα
Δεν πιστεύω ότι μου συμβαίνει πάλι το ίδιο.
Αλλά, δε φταίω εγώ
Και πάλι κάνω χρόνια για να βγω.
ΙΙΙ
Περπατάω στον ίδιο δρόμο.
Υπάρχει μια μεγάλη και βαθιά τρύπα.
Τη βλέπω εκεί στη θέση της
Και πάλι πέφτω μέσα…συνήθησα πια
Τα μάτια μου είναι ανοιχτά.
Ξέρω που είμαι.
Εγώ φταίω
Βγαίνω αμέσως.
IV
Περπατάω στον ίδιο δρόμο.
Υπάρχει μια μεγάλη και βαθιά τρύπα.
Την προσπερνάω.
V
Πηγαίνω από άλλο δρόμο.
Βοηθήματα:
Mick Cooper, “Existential Therapies”, 2003, SAGE Publications Ltd
Emmy van Deurzen, Martin Adams, “Skills in Existential Counselling and Psychotherapy”, 2011, SAGE Publications Ltd
Vincent de Gaulejac, “Η Ταξική Νεύρωση”, 1987, Εκδόσεις Παπαζήση
Martin Heidegger, “Sein und Zeit”, 1978, Εκδόσεις Δωδώνη
Ian Stewart, Vann Joines, “A New Introduction to Transactional Analysis”, 2006, Εκδόσεις Π.Ασημάκης
