Επιπλοκές του σακχαρώδη διαβήτη

Μαργαρίτα Γούλα
Ενδοκρινολόγος
[email protected]

Χρόνιες επιπλοκές του σακχαρώδη διαβήτη είναι οι συνέπειες του διαβήτη (τύπου 1 ή 2) σε διάφορα όργανα ή λειτουργίες του οργανισμού. Εμφανίζονται με διάφορα συμπτώματα, αλλά συχνά είναι για μεγάλα διαστήματα «σιωπηλές».
Ποιες είναι?
Ποιος ο προληπτικός έλεγχος?
Πώς τις αποφεύγουμε ή καθυστερούμε την εμφάνισή τους?
Ποιες οι συνέπειες για την υγεία?

Μηχανισμός εμφάνισης των διαβητικών επιπλοκών

Περιγράφοντάς το σχετικά απλοποιημένα: οι παρατεταμένες και επαναλαμβανόμενες υπεργλυκαιμίες και η αστάθεια των τιμών του σακχάρου στο αίμα προκαλούν μεταβολές στα αιμοφόρα αγγεία και τα νεύρα του σώματος και, κατά συνέπεια, βλάβες στη δομή και τη λειτουργία διαφόρων ιστών, με συνέπειες σε διάφορα όργανα και συστήματα του οργανισμού.

Όργανα ή συστήματα του οργανισμού που προσβάλλονται:

• Νεύρα
• Καρδιά και αγγεία
• Μάτια
• Πόδια
• Νεφροί
• Δόντια και ούλα

Α. Νεύρα – Διαβητική Νευροπάθεια

Η διαβητική νευροπάθεια (δηλαδή η προσβολή των περιφερικών νεύρων) είναι μια παθολογία που αγνοεί ο ασθενής, γιατί συνήθως είναι «σιωπηλή», τουλάχιστον στην αρχή. Εντούτοις, είναι από τις συχνότερες χρόνιες διαβητικές επιπλοκές, οδηγώντας σε πλήθος προβλημάτων.

Αιτιολογία
Τα νεύρα μεταφέρουν αισθητικά μηνύματα από την περιφέρεια προς τον εγκέφαλο (οπότε έχουμε την αίσθηση της θερμοκρασίας, πίεσης, πόνου κ.ά.), και επίσης από τον εγκέφαλο στην περιφέρεια (δηλαδή προς τους μύες του σώματος, αλλά και προς τα σπλάγχνα) κινητικά μηνύματα-εντολές.
Η υπεργλυκαιμία προκαλεί (μέσω χημικών αντιδράσεων) βλάβες στις νευρικές ίνες, αρχικά απλώς λειτουργικές, αλλά στη συνέχεια και δομικές, δηλαδή μόνιμες.

Συμπτώματα
Τα συμπτώματα ποικίλλουν, ανάλογα με τα νεύρα που προσβάλλονται. Μπορεί να είναι:

• Διαταραχές στην αισθητικότητα στα κάτω άκρα
• Διαταραχές του πεπτικού συστήματος (διάρροια ή δυσκοιλιότητα)
• Μειωμένος έλεγχος της ουροδόχου κύστης και ακράτεια ούρων
• Ορθοστατική υπόταση, λόγω μη σωστής ρύθμισης του καρδιακού ρυθμού και της αρτηριακής πίεσης
• …και πολλά άλλα

Η εμφάνιση και η εξέλιξη της νόσου στα αρχικά στάδια είναι δυστυχώς χωρίς συμπτώματα. Χαρακτηριστικό της διαβητικής νευροπάθειας είναι το ότι διαταράσσει ιδιαίτερα την αισθητικότητα στον πόνο. Κάποιοι ασθενείς αναφέρουν πολύ έντονο πόνο με την απλή επαφή με κάποιο αντικείμενο (νευροπαθητικός πόνος). Σε άλλους, αντίθετα, μπορεί να είναι εντελώς ανώδυνο ένα τραύμα στο πόδι, είτε να εξαφανίζεται η εφίδρωση και η αύξηση του καρδιακού παλμού (κατά τη διάρκεια ενός υπογλυκαιμικού επεισοδίου, για παράδειγμα).

Αντιμετώπιση
Η καλύτερη αντιμετώπιση είναι η πρόληψη της εμφάνισης της διαβητικής νευροπάθειας, με τη σωστή γλυκαιμική ρύθμιση. Ωστόσο, και όταν ακόμη έχει εγκατασταθεί, η σωστή ρύθμιση μπορεί να βελτιώσει κάποια συμπτώματα, ή τουλάχιστον να εμποδίσει την επιδείνωσή τους. Για το νευροπαθητικό πόνο, χορηγείται φαρμακευτική αγωγή.

Β. Καρδιά και αγγεία

Ο σακχαρώδης διαβήτης μπορεί να επιφέρει καρδιαγγειακές επιπλοκές (προβλήματα στην καρδιά ή τα αγγεία), γιατί βλάπτει τα μεγάλα αιμοφόρα αγγεία (αρτηρίες που αιματώνουν τον εγκέφαλο, την καρδιά, τα πόδια κ.ά.). Οι καρδιαγγειακές επιπλοκές είναι 2-3 φορές συχνότερες στους διαβητικούς, από ό,τι στον υπόλοιπο πληθυσμό.

Αιτιολογία
Εναποθέσεις λίπους (ονομάζονται αθηρωματικές πλάκες) σχηματίζονται στο εσωτερικό τοίχωμα των αρτηριών και σταδιακά επεκτείνονται, στενεύοντας ή και φράζοντας το αγγείο. Το πλεόνασμα σακχάρου στο αίμα ευνοεί τις αθηρωματικές πλάκες, ενώ και η υπέρταση, σε συνδυασμό με διατροφή πλούσια σε λιπαρά, επιταχύνει το σχηματισμό τους. Με τον καιρό, οι πλάκες σκληραίνουν, γίνονται ινώδεις και ασβεστοποιούνται (αθηροσκλήρωση).

Συνέπειες
Οι αθηρωματικές πλάκες μπορούν να διαρραγούν (δηλ. να «σπάσουν») ή να δημιουργήσουν θρόμβους, με τελικό αποτέλεσμα την απόφραξη της αρτηρίας. Η θρόμβωση στεφανιαίας αρτηρίας, για παράδειγμα, μπορεί να οδηγήσει σε έμφραγμα μυοκαρδίου, ενώ ο σχηματισμός θρόμβου σε αγγείο του εγκεφάλου, προκαλεί το αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο.
Άλλη μορφή βλάβης στα αγγεία είναι η περιφερική αγγειακή νόσος. Η νόσος προκαλείται από τη στένωση των αρτηριών που παρέχουν αίμα στα κάτω μέλη του σώματος (μηροί, κνήμες, πόδια). Το χαρακτηριστικό σύμπτωμα της νόσου, ο πόνος, είναι έντονος και αντίστοιχος με τον πόνο που νιώθουν ασθενείς στο στήθος λόγω ισχαιμίας από στένωση των στεφανιαίων αρτηριών στην καρδιά. Ο πόνος που νιώθει ο ασθενής όταν περπατά τον κάνει να σταματά, γεγονός που τον ανακουφίζει. Το εν λόγω σύμπτωμα αποκαλείται διαλείπουσα χωλότητα
Η στένωση αρτηριών στα κάτω μέλη είναι ένδειξη ότι ανάλογο πρόβλημα στένωσης αρτηριών πολύ πιθανόν υπάρχει στην καρδιά και στον εγκέφαλο. Η περιφερική αρτηριακή νόσος θεωρείται εξίσου σοβαρή όπως οι καρδιοπάθειες και για αυτό η πρόληψη και η ανίχνευση της έχουν μεγάλη σημασία.

Αντιμετώπιση
Ο διαβήτης είναι από μόνος του ένας παράγοντας κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήματα, ενώ ο κίνδυνος πολλαπλασιάζεται αν υπάρχουν και άλλοι παράγοντες κινδύνου. Για ορισμένους (κληρονομικότητα, ηλικία, φύλο) δε μπορούμε να δράσουμε ευνοϊκά, αντίθετα μπορούμε να βελτιώσουμε κάποιους άλλους (υπέρταση, παχυσαρκία, κάπνισμα, υπερλιπιδαιμία, έλλειψη άσκησης). Βέβαια, μεγάλη σημασία έχει η καλή ρύθμιση του διαβήτη, που βελτιώσει σαφέστατα την πρόγνωση.
Γ. Μάτια – Διαβητική Αμφιβληστροειδοπάθεια και άλλες διαταραχές των οφθαλμών

Η διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια (προσβολή του αμφιβληστροειδή στα μάτια) είναι μια σοβαρή επιπλοκή του διαβήτη που επηρεάζει εως 50% των διαβητικών ασθενών. Τα μάτια είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην προσβολή των μικρών αγγείων, και στον αναπτυγμένο κόσμο η διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια είναι το πρώτο σε συχνότητα αίτιο τύφλωσης στους κάτω των 65 ετών.

Αιτιολογία
Ο αμφιβληστροειδής είναι μια λεπτή μεμβράνη, στο βάθος του οφθαλμικού βολβού, που αποτελείται από οπτικά κύτταρα και από την οποία παράγονται τα νευρικά ερεθίσματα που (μεταφερόμενα με το οπτικό νεύρο στον εγκέφαλο) δημιουργούν τις εικόνες. Το πλεόνασμα σακχάρου στο αίμα κάνει εύθραυστα τα μικρά αιμοφόρα αγγεία (τριχοειδή) που τρέφουν τον αμφιβληστροειδή, και μέσα από πολλά στάδια τελικά μπορεί να συμβεί αιμορραγία στο υαλώδες σώμα, μπροστά από τον αμφιβληστροειδή, η οποία να οδηγήσει σε αποκόλληση του αμφιβληστροειδή και μόνιμη απώλεια της όρασης. Επιπλέον, η διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια επιταχύνει την εμφάνιση και άλλων παθολογικών καταστάσεων του οφθαλμού, όπως το γλαύκωμα και ο καταρράκτης.

Συμπτώματα – Αντιμετώπιση
Δυστυχώς, η νόσος συνήθως εγκαθίσταται χωρίς ιδιαίτερα συμπτώματα, και γίνεται αντιληπτή μόνο όταν φθάσει σε προχωρημένο στάδιο. Για το λόγο αυτό είναι μεγάλης σημασίας η προληπτική τακτική εξέταση στον οφθαλμίατρο (τουλάχιστον μια φορά το χρόνο) με βυθοσκόπηση και έλεγχο του αμφιβληστροειδή. Ο οφθαλμίατρος θα προτείνει, αν το κρίνει απαραίτητο, επιπλέον εξετάσεις ή και πιο επεμβατικές τεχνικές (π.χ. laser).

Δ. Πόδια – Το Διαβητικό Πόδι

Αιτιολογία
Οι επιπλοκές του διαβήτη που επηρεάζουν τα πόδια συνδέονται με τη μείωση αισθητικότητας των νεύρων στα πόδια, που οδηγεί στη μη αντίληψη μικροτραυματισμών ή άλλων ανωμαλιών στα πόδια (κάλοι, σχισίματα, μυκητιάσεις), οι οποίες επεκτείνονται και μολύνονται. Επιπλέον επιβαρυντικό για τη μη σωστή επούλωση των τραυμάτων είναι η στένωση (αθηρωμάτωση) των μεγάλων αρτηριών των ποδιών, οπότε οι ιστοί των ποδιών δεν αιματώνονται και δεν οξυγονώνονται επαρκώς, ενώ ακόμη και η φαρμακευτική αγωγή, όταν δίδεται (αντιβιοτικά) δεν μπορεί να φτάσει στους προσβεβλημένους ιστούς επαρκώς για να δράσει. Τελικό αποτέλεσμα, οι μολύνσεις αυτές να χρονίζουν και να εξαπλώνονται, με τελική κατάληξη πολλές φορές τον ακρωτηριασμό.

Αντιμετώπιση
Προσέχουμε τα πόδια μας!
Ένας χρόνιος διαβητικός ασθενής πρέπει να υιοθετήσει και να ακολουθεί κάποιες απλές συνήθειες:

• Καλή υγιεινή των ποδιών και των νυχιών (προσοχή στις παρανυχίδες και στη χρήση νυχοκόπτη!)
• Τακτικό έλεγχο των ποδιών από τον ίδιο ή από κάποιο άλλο πρόσωπο
• Αποφεύγουμε να περπατάμε με γυμνά πόδια (κίνδυνος τραυματισμών) και επιλέγουμε το κατάλληλο παπούτσι
• Όχι παραμέληση, αλλά σωστή αντιμετώπιση και του μικρότερου τραυματισμού
• Αν διαπιστωθεί πρόβλημα στα πόδια, ιδιαίτερα σημαντική άμεσα η καλή γλυκαιμική ρύθμιση, καθώς και η διακοπή του καπνίσματος

Όλα τα παραπάνω βοηθούν στην αποφυγή πολλών δυσάρεστων συνεπειών για την υγεία, διατηρώντας τα πόδια σε καλή κατάσταση και εμποδίζοντας την εγκατάσταση σοβαρών επιπλοκών.

Ε. Νεφροί – Διαβητική Νεφροπάθεια

Η διαβητική νεφροπάθεια είναι κι αυτή προσβολή των μικρών αγγείων λόγω πλεονάσματος σακχάρου στο αίμα, αλλά τα όργανα που προσβάλλονται δεν είναι τα μάτια, αλλά οι νεφροί. Σε κάποιες περιπτώσεις, η βλάβη μπορεί να καταλήξει μέχρι το στάδιο της χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας και την αιμοκάθαρση.

Ορισμός – αιτιολογία – συμπτώματα
Οι νεφροί σχηματίζουν τα ούρα φιλτράροντας το αίμα και κατακρατώντας τις ουσίες που πρέπει να αποβληθούν. Εξαιτίας του διαβήτη, το φίλτρο αυτό βλάπτεται, δε συγκρατεί πλέον όλες τις ουσίες και επιπλέον αφήνει να περάσουν στα ούρα ουσίες που δε θα έπρεπε (αλβουμίνη). Η εξέλιξη της νόσου γίνεται αθόρυβα.

Προληπτικός έλεγχος – παρακολούθηση
Η παρουσία μιας μικρής ποσότητας αλβουμίνης στα ούρα (μικροαλβουμινουρία) είναι το πρώτο δείγμα ανωμαλίας στους νεφρούς. Ο έλεγχός της είναι σημαντικός και μέτρηση επιβάλλεται να γίνεται τουλάχιστον μια φορά το χρόνο. Όταν η μικροαλβουμίνη είναι αυξημένη σε επανειλλημένες μετρήσεις, αυτό φανερώνει την ύπαρξη ανωμαλίας της νεφρικής λειτουργίας. Δεν είναι απαραίτητα δείκτης της σοβαρότητας, αλλά οπωσδήποτε ένδειξη για κίνδυνο ανάπτυξης χρόνιας νεφρικής νόσου.

Αντιμετώπιση
Όπως και στις άλλες επιπλοκές, κεφαλαιώδους σημασίας είναι ο σωστός γλυκαιμικός έλεγχος. Εξίσου σημαντική είναι και η ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, σε επίπεδα μάλιστα χαμηλότερα από τους στόχους που τίθενται για το γενικό (μη διαβητικό) πληθυσμό. Επίσης, μόνο ωφέλεια μπορούμε να έχουμε από τη διακοπή του καπνίσματος και την ελάττωση κατανάλωσης αλατιού. Με τα απλά αυτά μέτρα μπορεί να εξαφανιστεί η μικροαλβουμινουρία, ή να αναστραφεί η πορεία προς σοβαρότερες μορφές νεφροπάθειας.

ΣΤ. Επιπλοκές από τα δόντια και ούλα

Τερηδόνα, ουλίτιδα, περιοδοντίτιδα… Συχνά δεν τους δίνουμε ιδιαίτερη σημασία, μπορούν όμως να εξελιχθούν μέχρι το επίπεδο έντονης στοματικής φλεγμονής και απώλεια δοντιών. Το ενδιαφέρον σε αυτές είναι ότι μπορούν να αποτελούν συγχρόνως «αίτιο και αποτέλεσμα» μιας απορρύθμισης του γλυκαιμικού ελέγχου, σε ένα φαύλο κύκλο.

Αιτιολογία
Μεγαλύτερη περιεκτικότητα του σάλιου σε γλυκόζη, σε συνδυασμό με μειωμένη αντίσταση σε μικροβιακές λοιμώξεις, κάνουν τους διαβητικούς ευάλωτους στις φλεγμονές της στοματικής κοιλότητας.

Συμπτώματα
Οι οδοντικές επιπλοκές συχνά δεν εμφανίζουν συμπτώματα στα αρχικά στάδια (ασυμπτωματικές), αλλά εξελίσσονται προς βαρύτερες και σοβαρότερες μορφές. Επιπλέον, παράλληλα έχουν συνέπεια την απορρύθμιση των τιμών του διαβήτη.
Μόνο 1 στους 3 διαβητικούς εξετάζεται από οδοντίατρο μια φορά το χρόνο, ενώ 50% των διαβητικών ασθενών πάσχει από κάποια φλεγμονή των δοντιών ή των ούλων.

Αντιμετώπιση
Κεφαλαιώδους σημασίας είναι η πολύ καλή στοματική υγιεινή (συχνό και προσεκτικό βούρτσισμα των δοντιών και χρήση οδοντικού νήματος). Επίσης απαραίτητη είναι η τακτική επίσκεψη στον οδοντίατρο, ακόμη και χωρίς συμπτώματα. Εννοείται ότι η καλή γλυκαιμική ρύθμιση μόνο καλό μπορεί να κάνει στην καταπολέμηση των στοματικών φλεγμονών.

Πρόληψη των διαβητικών επιπλοκών

Οι διαβητικές επιπλοκές εξελίσσονται μέσα στο χρόνο, συνήθως σιωπηλά. Υπάρχουν τρόποι και λύσεις που αποτρέπουν την εμφάνιση ή καθυστερούν την εξέλιξή τους. Είναι η πιο σημαντική γνώση που πρέπει να έχουν οι διαβητικοί ασθενείς (και οι γιατροί τους) και κατά κανόνα πρόκειται για καθημερινές συνήθειες, που θα μας προσφέρουν καλή ζωή για πολλά χρόνια.

Τα ΝΑΙ…

Διατροφή
Η σωστή διατροφή είναι ακρογωνιαίος λίθος για τη σωστή γλυκαιμική ρύθμιση. Δεν απαιτούνται δραματικές μεταβολές, πρόκειται για καθημερινές σωστές συνήθειες διατροφής.

• Τρώω ανάλογα με τις ανάγκες μου, σε τακτικές ώρες
• Ισορροπημένα γεύματα με ποικιλία τροφών
• Ξεκινώ τη μέρα μου με ένα κανονικό πρωινό
• Τρώω όλα τα γεύματά μου στη διάρκεια της ημέρας, δεν παραλείπω γεύματα
• Καμμιά τροφή δεν είναι ολέθρια ή απαγορευμένη. Ο κίνδυνος προκύπτει από την υπερβολή. Ο καθένας πρέπει μόνος του να βρει τη δική του διατροφική ισορροπία, σε σχέση με τον τρόπο ζωής του, τη σωματική του δραστηριότητα και τις προτιμήσεις του – με τη βοήθεια πάντα του γιατρού του, που θα τον συμβουλέψει.

Άσκηση
Η φυσική δραστηριότητα βοηθά στη βελτίωση της δράσης της ινσουλίνης, στην καλύτερη λειτουργία του καρδιαγγειακού συστήματος, στη μείωση της αρτηριακής πίεσης και των λιπιδίων. Καθημερινή άσκηση, ακόμη και ήπια (π.χ. περπάτημα) είναι ήδη εξαιρετική πρόληψη των διαβητικών επιπλοκών.

Αυτοέλεγχος
Ο διαβήτης είναι νόσος χρόνια και εξελικτική, επηρεαζόμενη από πολλούς μεταβλητούς παράγοντες (ηλικία και χαρακτηριστικά του ασθενή, διάρκεια της νόσου, καιρός, εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον, κλπ.), η ρύθμιση είναι θέμα λεπτών ισορροπιών. Για να ρυθμιστεί σωστά η αγωγή που λαμβάνει ο διαβητικός και να αποφεύγονται οι υπεργλυκαιμίες και οι υπογλυκαιμίες, ο γιατρός χρειάζεται δεδομένα που μόνο ο ασθενής μπορεί να του παρέχει. Ο αυτοέλεγχος (με τις ειδικές συσκευές, φυσικά με την καθοδήγηση του γιατρού για το χρόνο, τη συχνότητα και την καταγραφή) μπορεί να παίξει έναν καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία της θεραπείας.

…και τα ΟΧΙ

Ένας άλλος τρόπος να πολεμήσουμε ενάντια στις διαβητικές επιπλοκές, είναι να αποφεύγουμε όλα αυτά που η ιατρική ονομάζει «παράγοντες κινδύνου», δηλαδή καταστάσεις που ευνοούν την εμφάνιση ή την εξέλιξη μιας παθολογίας. Στην περίπτωση των διαβητικών επιπλοκών, το κάπνισμα, η κατάχρηση αλκοόλ και η υπερλιπιδαιμία δείχνονται με το δάχτυλο.

Κάπνισμα
Για τους διαβητικούς το κάπνισμα αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για εμφάνιση επιπλοκών, κυρίως όσον αφορά το καρδιαγγειακό σύστημα: ευνοεί το σχηματισμό θρόμβων και προκαλεί αγγειόσπασμο. Οι στατιστικές είναι σαφείς: ένας διαβητικός καπνιστής έχει 2 φορές περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσει αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο ή στεφανιαίο επεισόδιο από ό,τι ένας διαβητικός που δεν καπνίζει, 3 φορές περισσότερες πιθανότητες για προσβολή των νεφρών του ή για απόφραξη των αρτηριών των κάτω άκρων. Η διακοπή του καπνίσματος, λοιπόν, είναι ένα ισχυρό επιπλέον όπλο στη μάχη κατά των διαβητικών επιπλοκών.

Αλκοόλ
Είναι γνωστό ότι η κατάχρηση αλκοόλ είναι επιβλαβής για την υγεία. Στο διαβητικό ασθενή, ο κίνδυνος είναι αυξημένος, προκαλώντας σοβαρές υπεργλυκαιμίες και υπογλυκαιμίες (ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του ύπνου, όπου ο ασθενής συχνά δεν τις αντιλαμβάνεται). Επιπλέον, οι διαβητικοί πρέπει να συμπεριλαμβάνουν τις θερμίδες που λαμβάνουν από το αλκοόλ στο συνολικό ισοζύγιο πρόσληψης θερμίδων τους.
Σημειώνεται ότι μέτρια χρήση αλκοόλ είναι 2 ποτήρια κρασιού την ημέρα από τον άνδρα και 1 ποτήρι κρασί από τη γυναίκα, ποτέ νηστικός, αλλά κατά τη διάρκεια γεύματος.

Υπερλιπιδαιμία
Η χοληστερόλη είναι ένα λιπίδιο, απαραίτητο στον οργανισμό. Υπάρχουν 2 κατηγορίες: η «καλή» χοληστερόλη (HDL) και η «κακή» χοληστερόλη (LDL). Είναι ευρέως γνωστό πλέον ότι η «κακή» χοληστερόλη LDL είναι αυτή που σχηματίζει αθηρωματικές πλάκες στο εσωτερικό τοίχωμα των αρτηριών, με τα επακόλουθα που έχουμε ήδη συζητήσει. Η βλαβερή αυτή επίδραση είναι ισχυρότερη, όταν συνυπάρχει αρρύθμιστος σακχαρώδης διαβήτης. Για το λόγο αυτό, ένας διαβητικός πρέπει να ακολουθεί ένα διαιτολόγιο φτωχό σε κορεσμένα λιπαρά (είναι τα λίπη ζωικής προέλευσης, δηλ. βούτυρο, τυριά, παχιά κρέατα και αλλαντικά, αυγά,…) και να προτιμά τροφές πλούσιες σε πολυακόρεστα λιπαρά (λάδι – ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο ελαιόλαδο – ξηροί καρποί, διάφορα ψάρια), τα οποία ευνοούν την παραγωγή της «καλής» HDL που ασκεί προστατευτικό ρόλο στις αρτηρίες. Αν κριθεί απαραίτητο από το γιατρό του, θα πρέπει επιπλέον να τεθεί σε υπολιπιδαιμική αγωγή.

Επίλογος
Ο σακχαρώδης διαβήτης είναι μια νόσος χρόνια και εξελικτική, που μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση πολλών και σοβαρών επιπλοκών. Ωστόσο, όπως είδαμε, οι επιπλοκές αυτές μπορούν να αποφευχθούν, με τα κατάλληλα μέτρα πρόληψης από το διαβητικό ασθενή και την καλή συνεργασία με το γιατρό του.